هەموان بەوانەشەوە كە واژوویان كردووە، دژی هەموارەكەی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندووتیژیی خێزانی وەستانەوە

پەرەگراف

زۆرینەی فراكسیۆنەكان بەوانەشەوە كە واژوویان لەسەر كردووە، هەڵوێست دژی پێشنیازەیاسای هەمواری یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندووتیژیی خێزان و ئافرەت دەردەبڕن، هەموان دەڵێن پشتگیریی پرۆژەیەك ناكەن كە "پێچەوانەی شەریعەت و بنەماكانی ئایینی ئیسلام بێت". ئەمەش پاش ئەوە دێت كە حیزبە ئیسلامییەكان و بەشێك لە پەرلەمانتارانی فراكسیۆنەكانی دیكەش بە توندی دژی پرۆژەكە وەستانەوە و لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا هەڵمەتێكی فراوانیان لەسەر ئاستی میدیا و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەرپا كرد.

یاسای (بەرەنگاربوونەوەی خێزان لە توندووتیژی لە هەرێمی كوردستان - عێراق) كە لە ساڵی 2011ـەوە دەرچووە لە 10 ماددە پێكهاتووە، ماوەیەكە هەوڵی هەمواركردنەوەی دەدرێت، بۆ ئەو مەبەستەش پێشنیازەیاسایەك ئامادە كراوە بە ناوی (پێشنیازەیاسای بەرەنگاربوونەوەی توندووتیژی خێزان و ئافرەت لە هەرێمی كوردستان - عێراق)، كە لە ١٤ ماددە پێکهاتووە و ڕۆژی چوارشەممەی ڕابردوو 21-9-2022 لە پەرلەمانی كوردستان خوێندنەوەی دووەمی بۆ كرا و مشتومڕی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا.

پێشنیازەیاساكە بە واژووی 31 پەرلەمانتار پێشكەشی دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان كراوە، كە لەو ژمارەیە 24یان لە فراكسیۆنی پارتى، پێنجیان لە فراكسیۆنی یەكێتی و دوانیان لە پێكهاتەكان، هیچكام لە فراكسیۆنەكانی گۆڕان، نەوەی نوێ‌، كۆمەڵ، یەكگرتوو و پەرلەمانتارە بێلایەنەكان واژوویان لەسەر نەكردووە.

ژمارەیەك بڕگە و ماددەی پێشنیازەیاساكە مشتومڕی زۆری بەدوای خۆیدا هێناوە، بە تایبەت لەناو فراكسیۆنە ئیسلامییەكاندا، پێیان وایە "پێچەوانەی بنەماكانی شەریعەتە". عەبدولستار مەجید، سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵ، دەڵێت "زۆربەی زۆری پرۆژەكە پێچەوانەی شەریعەتە، بە تایبەت ماددەكانی چوار و پێنج".

سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵ دەڵێت "لە كۆبوونەوەی (ڕۆژی چوارشەممەی ڕابردوو)ی نێوان سەرۆكی فراكسیۆنەكان و دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان، ڕێككەوتوون لەسەر ئەوەی هەر دەقێك كە پێچەوانەی شەریعەت بێت و كۆدەنگیی لەسەر نەبێت، ئاراستەی لیژنەی باڵای فەتوای هەرێم دەكرێت".

فراكسیۆنەكانی پارتی و یەكێتی كە بەشێك لە پەرلەمانتارەكانیان واژوویان لەسەر پرۆژەكە كردووە، لە دوای كاردانەوەكان هاتوونەتە سەر خەت. فراكسیۆنی یەكێتی ئەمڕۆ لە بەیاننامەیەكدا ڕایگەیاند "سوورین لەسەر ڕێگریكردن لە توندووتیژی دژی ژنان و مرۆڤایەتی و بە هەموو شێوەیەك و دژی ژنكوشتنین، لەگەڵ ئەوەشدا بڕوای تەواومان بە پاراستنی ئاشتی، ئاسایش و سەقامگیریی خێزانی هەیە و لە پرەنسیپە بنەڕەتییەكانمانە و خەباتیشی لەپێناودا دەكەین".

فراكسیۆنی یەكێتی دەڵێت "دووپاتی دەكەینەوە ھەرگیز لەگەڵ سیاسەتێك، یان یاسایەكدا نابین كە دژ بە بنەماكانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام بێت و ڕێزی ئایینەكانی دیكە و مافە بنەڕەتییەكانی مرۆڤیش دەگرین".

پێشەوا هەورامانی، وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی كوردستان، سەبارەت بە هەڵوێستی فراكسیۆنەكەی دەڵێت "هیچ پرۆژەیاساكەك لە ڕێگەی پەرلەمانەوە تێناپەڕێت كە دژی بنەماكانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام بێت".

وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی دەشڵێت "پارتی و مێژووی پارتی پڕە لە هەڵوێست لە بەرگری لە هەموو ئایینەكان و ئایینی ئیسلام كە ئایینی زۆرینەی خەڵكی هەرێمی كوردستانە، لەسەر ڕێچكە و ڕێبازی سەركردەی ڕۆحیمان بارزانیی نەمر لانادەین و دڵنیایی دەدەین كە ڕێگە نادەین یەك وشەش بە پاڵپشتیی ئێمە تێپەڕ ببێت كە هەستی موسڵمانان بریندار بكات".

لە ئێستادا بە نزیكەیی سەرجەم فراكسیۆنەكان و پەرلەمانتاران هەڵوێستیان دژی پێشنیازەیاساكە وەرگرتووە، هەر بۆیە پەسەندكردنی دواداخرێت تا كاتێك كۆدەنگیی فراكسیۆنەكانی لەسەر دروست دەبێت و خاڵە جێ ناكۆكەكان ڕێككەوتنیان لەبارەوە دەكرێت.

تاوانەكانی توندووتیژی كە لە یاساكەی پێشتردا 13 خاڵ بوون، لە ماددەی چوارەمی پرۆژە نوێیەكدا لە 17 خاڵدا ڕێكخراون، هەندێك لەو خاڵانە بوونەتە جێگای مشتومڕ، بە تایبەت "بەزۆر سەرجێییكردنی هاوسەرگیری"، هەرچەندە ئەو خاڵە لە یاسا كۆنەكەشدا هەبووە.

بەڵام ئەو ماددەیەی كە مشتومڕی توندی دروست كردووە، ماددەی پێنجەكە كە باس لە "هەواڵدەر" دەكات. لە بڕگەی دووەمی ماددەكەدا هاتووە "هەر كەسێك بە ڕوودانی تاوانێكی توندووتیژی بزانێت، دەتوانێت هەیە هەواڵ بداتە دادوەری لێكۆڵینەوە یان لێكۆڵەر، یان داواكاری گشتی، یان بەرپرس لە بنكەی پۆلیس، یان ئەندامێكی بەرزەفتەیی دادگەری".

بەشێك لە فراكسیۆنەكان و پەرلەمانتاران ڕەخنە لەو ماددەیە دەگرن و پێیان وایە "دەبێتە هۆی زیاتربوونی كێشەكان و هەڵوەشانەوەی خێزان، لەبری چارەسەركردنی كێشەكان". ئەوان دەڵێن "ئەمە وا دەكات هەر خێزانێك كێشەیەكی بچووك و دەمەبۆڵەیەكیان هەبێت، كەسێكی دەرەوەی خێزانەكە دەستوەردان بكات، لە كاتێكدا كە كێشەكەیان لە نێوان خۆیان چارەسەر كردووە، پۆلیس بێت بۆ دەستگیركردنیان و دۆسیەیان لە دادگا بۆ بكرێتەوە".

ئەو فراكسیۆنانە پێیان وایە بەشداریی كەسی دەرەوەی خێزان بەو شێوەیەی لە هەواڵدەری نهێنیدا هاتووە، "دەستوەردانە لە تایبەتمەندیی خێزان، ناكرێت كەسی دیكە بەو شێوەیە دەستوەردان لە توندووتیژیی خێزانیدا بكات".

بەپێی بڕگەی چوارەمی ماددەی پێنجەم، "هەواڵدەر لە تاوانەكانی توندووتیژی بۆی هەیە داوا بكات ناسنامەكەی ئاشكرا نەكرێت"، بڕگەی پێنجەمیش دەڵێت "لە كاتی هەواڵ دان لە دۆسیەیەكی توندووتیژی لەلایەن هەواڵدەرەوە و نەبوونی سكاڵاكار، داواكاری گشتی دەبێت سكاڵا بجووڵێنێت".

لەو دوو بڕگەیەشدا، بە نهێنی مانەوەی ناسنامەی هەواڵدەری نهێنی و ناچاركردنی داواكاری گشتی بە جووڵاندنی سكاڵا، دوو خاڵی دیكە كە بوونەتە جێگای مشتومڕ.

لە ماددەیەكی دیكەی پێشنیازەیاساكەدا هاتووە "دادگای لێكۆڵینەوە یان دادگای تایبەتمەند دەتوانێت فەرمانێكی دوورخستنەوە دەربكات بۆ ئەو كەسەی توندووتیژیی خێزانیی ئەنجام داوە و لە ماڵی خێزانەكە و ڕێگەی پێ‌ نادرێت پەیوەندی بكات بە كەسی قوربانییەوە، تاوەكوو كەیسەكە یەكلایی دەكرێتەوە، لەگەڵ بەردەوامبوونی پێدانی خەرجیی ژیانی خێزان ئەگەر بەخێوكەر بێت".

بەپێی بڕگەیەكی دیكە "ئەو كەسەی توندووتیژیی خێزانیی ئەنجام داوە و لە خێزان دوور خراوەتەوە، بۆی نییە پەیوەندی بكات بە تاكەكانی خێزانەوە، تەنیا بە ڕەزامەندیی ئەوان یان ڕەزامەندیی نوێنەری یاسایی تاكەكانی خێزانەكە نەبێت. ئەگەر تەمەنی 18 ساڵیان تەواو نەكردبێت و قوربانییەكە بێ لێهاتوویی بێت، چاوپێكەوتنەكەش لە شوێنێك دەكرێت، كە دادوەری لێكۆڵینەوە یان دادگای تایبەتمەند دیاریی دەكات، بە سەرپەرشتیی توێژەری كۆمەڵایەتی لە نووسینگەكانی بەرەنگاربوونەوەی توندووتیژی دژ بە ئافرەت بە ئامادەبوونی ئەفسەری بەرەنگاربوونەوەی توندووتیژی".

دوورخستنەوەی كەسێكی خێزان كە توندووتیژیی ئەنجام داوە، لەلایەن بەشێك لە پەرلەمانتارانەوە بە خراپ دەزانرێت، ئەوان پێیان وایە بە شێوەیەكی گشتی ئەو هەنگاوە دەبێتە هۆی ئاڵۆزتركردنی كێشە خێزانییەكان، بە تایبەت ڕەنگە دۆسیەیەك زۆر درێژە بكێشێت و دوورخستنەوەی ئەندامیكی خێزانەكە ببێتە خۆی ئاڵۆزتركردنی كێشەكە.