پەرەگراف - سەنگەر سالار
لیژنەی دارایی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق كۆتایی بە كارەكانی وردبینیی پڕۆژەیاسای بوودجە هێناوە و چاوەڕوانی ڕێككەوتنی نێوان هەرێم و بەغدایە. سەرۆكی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق پێشنیارێكی نوێی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم پێشكەش كردووە.
هاوكات قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی حكوومەتی هەرێم و سەرۆكی شاندی دانوستانكار بۆ بەغدا، لەبارەی دانوستانەكان لەگەڵ حكوومەتی فیدراڵی بۆ میدیا عێراقییەكان دواوە. بە دووریشی زانیوە حكوومەتی فیدراڵی بتوانێت ڕاستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ پارێزگاكان بكات و دەپرسێت "سلێمانی بەشی پێویست نەوتی نییە و نیوەی زیاتری مووچەی فەرمانبەرانیش بۆ ئەو سنوورەیە كە 400 ملیۆن دۆلارە، چۆن بەغدا ئامادەیە مانگانە ئەو پارەیەی بۆ بنێرێ؟".
جەمال كۆچەر، ئەندامی لیژنەی دارایی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، بۆ پەرەگراف ئاشكرای كرد "دوێنێ محەمەد حەلبووسی سەردانی كردین و پێشنیازێكی نوێی سەبارەت بە هەرێم پێ بوو".
هەرچەندە ناوبراو ئامادە نەبوو ناوەرۆكی پێشنیارەكە ئاشكرا بكات، بەڵام وتی "ئێمە پێمان باشە، چونكە بابەتی تێچووی نەوت و بەكارهێنانی ناوخۆی لەبەرچاو گرتووە. ئەو دوو بابەتەش لە داواكارییەكانی هەرێمن".
پێشنیارەكەی حەلبووسی دوای ئەوە دێت كە شاندی هەرێم و لایەنە شیعەكانی بەغدا تا ئێستا نەیانتوانیوە سەبارەت بە مەلەفی نەوتی هەرێم و پشكی هەرێم لە پڕۆژەیاسای بوودجەدا بگەنە ڕێككەوتن.
سەبارەت بە چۆنێتیی مامەڵەكردنی لیژنەی دارایی لەگەڵ پێشنیارەكەی محەمەد حەلبووسی، جەمال كۆچەر بە پەرگرافی وت "داوامان لێ كرد لەگەڵ لایەنە شیعەكان گفتوگۆی لەبارەوە بكات بزانێت قبووڵی دەكەن یان نا". دەربارەی بۆچوونی حكوومەتی هەرێمیش، ئەو پەرلەمانتارە وتی "جارێ نازانین پێشنیارەكە قبووڵ دەكات یان نا".
ڕادەستكردی هەموو مەلەفی نەوتی هەرێم بە بەغدا و سەرپەرشتیكردنی لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوە، پێشنیارێكی دیكەی لایەنە شیعەكانە.
جەمال كۆچەر دەڵێت "وەزیری نەوت گوتی كە ئێمە دەتوانین سەرپەرشتیی كۆی مەلەفی نەوتی هەرێمیش بكەین، بەڵام بۆ ئەنجامدانی پێویستمان بە دوو ساڵە. ئەوكات دەتوانین چۆن نەوتی بەسرە بەڕێوە دەبەین، هی هەرێمیش بەڕێوە ببەین".
ئەو ئەندامەی لیژنە دارایی، لەگەڵ ئەوەی كە پشتڕاستی كردەوە هەرێمی كوردستان پێشنیاری ڕادەستكردنی هەموو مەلەفی نەوتی ڕەت كردووەتەوە، وتیشی "ئێمەش ڕەتمان كردووەتەوە"، بەڵام هاوكات وەزیری نەوتی عێراق بە لیژنەی دارایی گوتووە "ئێمە بە ڕادەستكردنی 250 هەزار بەرمیل نەوت ڕازین".
قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی حكوومەت و سەرۆكی شاندی دانوستانكاری هەرێم بۆ بەغدا، لە چاوپێكەوتنی لەگەڵ ناوەندی هەواڵی نیشتمانیی عێراقی، سەرپەرشتیكردنی مەلەفی نەوتی هەرێم لەلایەن بەغداوە بە "داواكارییەكی نادەستووری" ناو دەبات، بەڵام جەخت دەكاتەوە كە حكوومەتی هەرێم ئامادەیە ڕۆژانە 250 هەزار بەرمیل نەوت ڕادەست بكات.
سەرۆكی شاندی دانوستانكاری حكوومەتی هەرێم لە گفتوگۆیەكدا لەگەڵ ڕۆژنامەی (الصباح)یش وەڵامی پرسیارێكی لەبارەی ڕێككەوتنی نەوتیی 50 ساڵەی لەگەڵ توركیا داوەتەوە و دەڵێت "ئەوەی كە دەوترێت ڕێككەوتنەكە بۆ فرۆشتنی نەوتە، رشاست نییە، تەنیا بۆ هەناردەكردنی نەوتە لە ڕێگەی بۆریی نەوتی توركیا بۆ بەندەری جەیهان".
هەرێمی كوردستان ئامادەی جێبەجێكردنی ئەو ماددانەیە كە لە پڕۆژە بودجەی 2021ی عێراقدا هاتووە و تایبەتن بە نەوت‌و بودجە، بەڵام پێناچێت دەقی ماددەكان وەكخۆیان بمێنن، زۆرینەی شیعەكان داوای ڕادەستكردنی تەواوی مەلەفی نەوت لە هەرێم دەكەن.
سەبارەت بە هۆكاری ڕێكنەكەوتنی هەرێم و بەغدا، هۆشیار عەبدوڵڵا، ئەندامی لیژنەی دارایی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق پێی وایە "ڕێككەوتنێكی ژێربەژێر لە نێوان گرووپێك لە هەرێم و گروپێك لە بەغدا هەیە ".
ئەو پەرلەمانتارە لە نووسنێكدا لە هەژماری تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتیی فەیسبووك دەڵێت "هەردوولایان (ئەو دوو گرووپە) ڕێككەوتنیان هەیە لەسەر ئەوەی نەهێڵن بگەنە ڕێككەوتن. لە ڕاگەیاندن هێرش دەكەنە سەر یەكتری، لەژێریشەوە هاوڕان دۆخەكە وەك خۆی بهێڵنەوە. هەر كات دەرفەتێك هەبێ بۆ ڕێككەوتن، تێكی ئەدەن".
ئێستا لیژنەی دارایی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق "داڕشتنەوەی ماددە و بڕگەكانی پرۆژەیاسای بوودجەی تەواو كردووە"، جەمال كۆچەر دەڵێت تەنیا سەرقاڵی هەندێك "گواستنەوەی پارە لە جێگایەك بۆ جێگایەكی دیكە"ن.
"ڕەنگە سەرەتای هەفتەی داهاتوو دانیشتنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق بۆ دەنگدان لەسەر پرۆژەیاسای بوودجە بەڕێوە بچێت، بەڵام هێشتا یەكلایی نەبووەتە و بەر لەوە سەرۆكایەتیی پەرلەمان لە كۆبوونەوەیەكدا كاتەكەی دیاری دەكات" جەمال كۆچەر وای وت.
كورتهێنانی بوودجەی عێراقیش كە 76 تریلیۆن دینار (لەسەدا 47ی بوودجەی گشتی) بوو، وەكوو ئەندامەكەی لیژنەی دارایی دەڵێت "بۆ 25 تا 27 تریلیۆن دینار كەم كراوەتەوە، تا ئێستا بە تەواوەتی یەكلایی نەبووەتەوە".
پێشتر حكوومەتی عێراق لەگەڵ حكوومەتی هەرێم ڕێككەوتووە و لە پڕۆژەیاسای بوودجەدا جێگیر كراوە و نێردراوە بۆ پەرلەمان، بەڵام لە پەرلەمان ئاڕاستەیەكی بەهێز هەیە كە دژی هەرێمی كوردستانە‌و ئەگەری گۆڕانكاری هەیە لەو بەشەی پڕۆژە بوودجەكە كە تایبەتە بە هەرێم.
ئەو پشكەی بۆ هەرێم دیاریكراوە لە پڕۆژەكەدا، 13 ترلیۆن و 904 ملیار و 12 ملیۆن و 452 هەزار دینارە، ئەوەش زیاترە لە كۆی مووچەی یەك ساڵی فەرمانبەرانی هەرێم بەبێ لێبڕین، هەرێم مانگانە پێویستی بە 894 ملیار دینارە بۆ مووچە كە بۆ 12 مانگ دەكاتە 10 ترلیۆن‌و 728 ملیار دینار، بەوپێیەش ئەو بڕەی وەك پشكی هەرێم دیاریكراوە لە پڕۆژە بودجەی ساڵی داهاتووی عێراق، زیاتر لە 3 ملیار دیناری زیاترە لەوپارەیەی هەرێم پێویستی پێیەتی بۆ مووچەی 12 مانگ بەبێ لێبڕین.
لە بەرامبەر ئەو پشكەی بۆی دیاریكراوە، هەرێمی كوردستان پابەند كراوە بە ڕادەستكردنی 250 هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بە نرخی نەوتی هەناردەكراو لە كۆمپانیای سۆمۆی عێراق، لەگەڵ ئەوەشدا هەرێم پێویستە داهاتە فیدراڵییەكان ڕادەست بكات.
بەپێی پڕۆژەكە ئەگەر هەرێم پابەندی ڕادەستكردنی نەوت‌و داهاتەكان نەبێت، ئەوا لەو پشكە دەبڕدرێت كە بۆی دیاری كراوە.
لە بەشێكی دیكەی پڕۆژە یاساكەدا باس لە قەرزەكانی سەر هەرێم كراوە، ئەوە خراوتە ڕوو، هەرێمی كوردستان پێویستە لە ماوەی 30 ڕۆژدائەو قەرزو پابەندییە داراییانە ئاڕاستەی بەغداد بكات كە لە نێوان ساڵانی 2014 بۆ 2019 بەهۆی نەناردنی شایستەكانی لەلایەن بەغداوەتووشی بووە، دیوانی چاودێریی دارایی عێراق‌و هەرێم لە ماوەی 90 ڕۆژدا وردبینیی بۆ ئەو لیستانە دەكەن.
لە پڕۆژەكەدا ئەوەش هاتووە، حساباتی نێوان هەرێم و عێراق لە 2004 بۆ 2020 پاكتاو دەكرێت، ئەوەش دوای وردبینیی لە لایەن دیوانی چاودێری دارایی عێراق‌و هەرێم.
تێڕوانینی دژە كورد و هەرێمی كوردستان لە پەرلەمان و گۆڕەپانی سیاسی عێراق لە بەهێزبووندایە و ئەو بێمتمانەییەی بەهۆی جێبەجێنەكردنی ڕێككەوتنەكانی پێشووترەوە دروست بووە، باری سەرشانی هەرێمی قورستر كردووە.
لایەنە عێراقییەكان خاڵی لاوازی هەرێمی كوردستان دەزانن كە نەبوونی پارەیە بۆ مووچەو ناڕەزایی فراوانی شەقامی كوردیی لێكەوتووەتەوە، لەگەڵ خراپیی دۆخی دارایی حكومەتی ناوەند لە بەغداد، ناشیانەوێت وەك ساڵانی ڕابردوو مامەڵە لەگەڵ هەرێم بكەن.