ڕۆژانی بەر لە دەنگدان، تەرزەی خەونی گەورەو زەبەلاح بەسەر خەڵكدا دەبارێت، وەك بڵێی چارەنوسی تاكەكان لەسەر پەنجەمۆرێك وەستابێت. باسی لاوازییەكانی میكانیزمی هەڵبژاردن لە گۆڕینی چارەنوسماندا جێدەهێڵم بۆ ڕۆژانی داهاتو، ئەم ماوەیە دوو شت بە گرنگ دەزانم. یەكەم سود لە دەرفەتەكە ببینین بۆ گفتوگۆی جدیی لەسەر حاڵی خۆمان، لەناویشیدا دەوڵەمەندكردنی هۆشیاریی ئابوریی. دووەم، گفتوگۆی دیكە بخەمە بەرچاو بە ئومێدی ئەوەی بەشداربێت لە دروستكردنی سپەیسی بیركردنەوە لە دەرەوەی دونیابینیی‌و هەژمونی سیاسییەكان، سەرۆكی لیستەكان‌و كاندیدەكانیان.
لە چیرۆكە سواوەكەوە دەستپێدەكەمەوە: ئابوریی نەوتیی. سەیری خشتەكە بكە، دەبینیت بەرهەمی نەوت لە عێراقدا لە نێوان 2003-2011 گەشەكردنێكی ئەوتۆی بەخۆوە نەبینیوە. بەو هەمو هەوڵەوە، تازە بە تازە لە 2009 و 2010 توانیویەتی بگەڕێتەوە بۆ ئاستی بەر لە جەنگ. بەڵام لە نێوان 2006 بۆ 2011، داهاتی نەوت لە 40 ملیارد بۆ 86 ملیارد بەرزبۆتەوە. هۆی ئەم زیادبونە نرخ بوو. نرخی نەوتی بەسرە لە 23 دۆلار لە ساڵی 2000 بەرزبوەوە بۆ 106 دۆلار لە 2011. ئەم بەرزبونەوەیە هیچ ئازایەتییەكی بڕیاربەدەستان و كاندیدەكانی كورد و عەرەبی لە عێراقدا تێدانەبوە.
خشتەی بەرهەمی نەوت لە عێراق (2000 بۆ 2011)
لەمەش گرنگتر، ئابوریناسان تەنیا گەشەیەك بە گەشەی ڕاستەقینە دەزانن كە بەرهەمهێنان زیادبكات(نەك بەهۆی نرخەوە بێت)، بەڵام لە یەك سێكتەر(كەرتی ئابوریی) نا، بەڵكو لەسەر ئاستی كۆی ئابورییەكە. ئەگەر ئەمە ڕویدا، ئەوا ئابوریناسان دەڵێن: كۆی بەرهەمی ناوخۆ(لە كورتكردنەوەدا: جی دی پی) ڕاستەقینە گەشەی كردووە، كە هەم ڕێژەی بەرزبونەوەی نرخی لێدەردەكرێت و هەم پێویستیشە ڕێژەی گەشەی دانیشتوانی لێدەربكرێت. ئەو گەشەیەی لە خشتەكەدا دەیبینیت سەرسوڕهێنەر نییە، بەتایبەت ئەگەر ڕێژەی گەشەی دانیشتوانی لێدەربكەیت، كە لە نێوان 2-3% بووە لە هەمان ماوەدا.
وروژمی داهاتی نەوت دەرفەتێكی زێڕینی لەكیسچوو بوو، لەولاشەوە لاسەنگیی ئابوریی بۆ ماوەیەك پەردەپۆش كرد. لەگەڵ هەرەسی نرخی نەوتدا، سەرلەنوێ بەشدارییە لاوازەكەی كشتوكاڵ و پیشەسازیی لە دروستكردنی دەرفەتی كار و داهات دەركەوتەوە. لەبەر دوو هۆكاری سەرەكیی، نەوت وەك دورگەیەكی دابڕاو لە ئابوریی مایەوە.
یەكەم، گەشەی كەرتی نەوت خۆی پشت بە جیهانی دەرەكیی دەبەستێت، چونكە نە تەكنۆلۆجیاكەی و نە بەهرەمەندییەكانی لەناوخۆدا دەستناكەون.
دووەم، داهاتی نەوت بە جومگە و دەمارەكانی ئابوریی ناوخۆدا تێنەپەڕی. سروشتی نەوت وایە كە زۆر بە كەمیی ئیشی بە دەستی كارە و دەیخاتەگەڕ، ناچێتەوە ناو پرۆسەی بەرهەمهێنان لە بواری كشتوكاڵ و پیشەسازییدا (لەبەرئەوەی بەرهەمهێنان لەم بوارانەدا كاتی دەوێت)، بەڵكو وەك لە ئەزمونی عێراق و هەرێمدا چەشتمان، بە ئاشكرا و نائاشكرا خۆی دەكاتەوە بە ئابوریی دەوڵەتانی چواردەور و جیهاندا پاش ئەوەی بەشێوەیەكی كاتیی لای فەرمانبەران و هەندێك لە كارمەندانی كەرتی تایبەت دەمێنێتەوە. لە عێراق و هەرێمدا، لە سەردەمی بەرزبونەوەی نرخی نەوتدا، داهات لە حكومەتەوە پەڕییەوە بۆ خێزانەكان. پاشەكەوت لای حكومەت لاوازبوو، لای تاك و خێزانەكان زیادی كرد، بەڵام تەنیا بەشێوەیەكی كاتیی. سەقامگیرییەكی ڕیژەیی هەبوو، لاوازیی پاشەكەوت بە هێنانی وەبەرهێنانی بیانیی پڕكرایەوە. ئەمیش تەنیا میوانێك بوو و بەس.
لە هەرێمی كوردستاندا، نەوت و گاز زۆر كەتنی تریشیان نایەوە، وەك ئەوەی كابینەكەی نێچیرڤان‌و قوباد كردیان بە ستراتیجی خۆیان‌و بەشێك لە داهاتی نەوتیان خستەوە ناو ئەم سێكتەرەو وڵاتەكەیان خستە ژێر شاخێك قەرزەوە گوایە سەربەخۆییمان بە دیاریی بۆ دەهێنن.
ئیدی هەموو شت لە وڵاتدا كاتیی بوو، تا لەناكاودا پەردەی سەر پەیكەرە ساختەكە لاچو، حكومەت و سەركردەی كاریزمی و هەمو شتی دیكە پێكەوە هاڕڕەیان كرد. لە قۆناغی داهاتودا كە گەشەی ئابوریی ڕودەداتەوە، بەهیچ شێوەیەك مەرج نییە بەهۆی پلانی لیستێكی هەڵبژاردنەوە بێت، بەڵكو سیستمەكە دەستدەكاتەوە بە دەركردنی هێزی كار لە ئابورییەكەو وێرانكردنی سەرمایەی كەڵەكەكراو تا خودی سەرمایە بخاتەوە گەڕ. یان ڕەنگیشە گەشە لە دەرەوە(جیهانەوە) بێت.
دەچمەوە خاڵی سەرەتا:
كێشەی ئابوریی لە عێراق و هەرێمدا زۆر قوڵبوەتەوە. ئەگەر لە قوڵایی كێشەی ئابوریی لە عێراق و هەرێم تێگەیشتیت، لەوەش تێدەگەیت "دەنگم پێبدە، لە قەیران ڕزگارت دەكەم" درۆیەكی گەورەی تێدایە.