بۆری نەوتی كەركوك-حەیفا؛ نهێنیی هەڵخەڵەتاندنی ئیدارەكەی جۆرج بۆش لەلایەن ئەحمەد چەلەبییەوە

21-08-2018 10:36

محەمەد حسێن 

 

گاری ڤۆگلەر، یەكەم بەرسی مەلەفی نەوت بوو لەسەردەمی ئیدارەكەی پۆل برێمەر لە دوای ساڵی 2003و ڕوخاندنی ڕژێمەكەی سەدام حسێن. بەم دواییانە كتێبێكی نوسی لەبارەی كەرتی نەوتی عێراق و ئەو ڕوداوانەی لە نێوان 2002‌و 2011 ڕۆڵیان هەبووە ‌لە سیاسەت‌و ئابوری عێراقدا، بە ناونیشانی عێراق‌و سیاسەتی نەوت(Iraq and The Politics Of Oil) .

 

ڤۆگلەر، كە هەر لە ساڵی 2002 بوو بە ئەندامی ئۆفیسی ئاوەدانكردنەوەو یارمەتیە مرۆییەكان (Office for Reconstruction and Humanitarian Assistance) كە واشنتۆن دروستیكرد بۆ بوژاندنەوەی كەرتە خزمەتگوزاریەكانی حكومەتی عێراق لە دوای داگیركردنی، باسی هەموو ئەو هەوڵانە دەكات كە ڕۆڵیان هەبووە لە بوژاندنەوەی كەرتی نەوتی عێراق و زیادكردنی بەرهەمی ڕۆژانە بۆ نزیكەی 4 ملیۆن بەرمیل. ئەو كە ئەندازیاری نەوتەو چەندین ساڵ ئیشی بۆ كۆمپانیای مۆبیل(كە دواتر بوو بە ئێكسۆن مۆبیل) كردووە، لەوەڵامی ئەو پرسیارەی تا چەندە نەوتی عێراق ڕۆڵی هەبووە لەوەی كە ئەمەریكیەكان بڕیاری داگیركردنی عێراق‌ بدەن؟ چیرۆكێكی سەرنجڕاكێش دەگێڕێتەوە.

 

ڤۆگلەر دەڵێت، پێش ڕوخانی ڕژێمەكەی سەدام حسێن، ئەحمەد چەلەبی بەڵێنی دابوو بە لۆبيی جولەكەكانی ئەمەریكاو نیو-كۆنزێرڤاتیڤەكان (گروپێك خەڵكی زۆر كاریگەری ئیدارەی بۆش بوون) كە پەیوەندی ئابوری نێوان عێراق و ئیسرائیل زیندوبكاتەوە، هاوكات بۆری نەوتی كەركوك-حەیفا بخاتەوەگەڕ. "بەڵێنیدا ئەو بۆرییە بكاتەوە بۆ حەیفاو ڕۆژانە ملیۆنان بەرمیل نەوتی خاوی لێوە هەناردە ‌بكات.''*

 

ئەم بۆرییە لە ساڵی 1932 كۆمپانیای عێراق-پە‌ترۆڵیۆم (Iraq Petroleum Company) لە سەردەمی كۆلۆنیالیزمی ئینگلیزەكان دروستیكرد. لە 1935 تا 1948 نەوتی كەركوكی پێ هەناردەكراو لە 1948 شەڕی عەرەب-ئیسرائیل هەناردەكردنەكەی ڕاگرت. ئیتر دوای ئەو ڕێكەوتە هەرگیز نەوتی عێراق و هیچ وڵاتێكی تریش بەم بۆرییەو لە حەیفاوە هەناردە نەكرا.

 

لە دوای ساڵی 1948ەوە، پێئەچێت ئەحمەد چەلەبی تەنها كەس بێت كە سودی لەم بۆرییە وەرگرتبێت، بەڵام بۆ هەڵخەڵەتاندنی بەرپرسانی ئەمەریكاو لۆبی جولەكەكان نەك هەناردەكردنی نەوتی كەركوك.

 

جولەكەكان پاڵنەرێكی بەهێزیان هەبوو بۆ ئەوەی باوەڕ بە قسەكانی چەلەبی بكەن. ئەم بۆرییە،‌ ئەگەر ڕاستبوایەو دونیا بەگوێرەی بەڵێنەكانی چەلەبی بڕۆیشتایە،‌ دەیتوانی %20 نرخ و تێچوی سوتەمەنی‌و وزە لە ئیسرائیل كەمبكاتەوە‌، چونكە ئەوكات ئیسرائیلیەكان نەوتیان لە ڕوسیاوە هاوردە دەكرد و ئەمەش زۆر گران دەكەوت لەسەریان.

 

لەناو هەموو ئەم هاوكێشەیەدا خۆشباوەڕی بەرپرسانی ئیدارەكەی بۆش مایەی سەرسوڕمانە. هەر زۆر زوو لە هەندێك ناوەندو میدیای ئەمەریكییەوە خەڵكانێك ئەوەیان خستەڕوو كە بیرۆكەی بۆری كەركوك-حەیفا لە دەرەوەی هەموو پێوانەو لێكدانەوە ئابوری و بازرگانیەكانە‌.

 

تۆماس ستەوفێر، مامۆستای ئابوريی وزە لە هارڤارد، ساڵی 2004 ئەوەی نیشاندا كە ئەم بۆرییە چەند بیرۆكەیەكی ناماقوڵە بە ‌هەموو پێوانە ئابوری و بازرگانیەكان، تەنانەت گەر ئەو كێشەو گرفتانەش ڕەچاونەكرێت كە لەڕوی سیاسیەوە ئەم پڕۆژەیە هەڵگریەتی. ئەو پێیوابوو تەواوی بیرۆكەكەو كارلەسەر كردنیشی بەشێك بوو لە ''گەندەڵی و گەمژەیی سەركردایەتی ئەمەریكا''‌ لەسەردەمی ئیدارەكەی بۆشدا.

 

گاری ڤۆگلەر لە كتێبەكەیدا باسی ئەوەدەكات كە چۆن چەندجارێك نیۆكۆنزەرڤاتیڤەكان هەوڵیانداوە پرسی هەناردەكردن بە بۆری نەوتی كەركوك-حەیفا بوروژێنن و كاری لەسەر بكەن. هاوكات گێچەڵیشیان كردووە بەو بەرپرسە عێراقیانەی كە بە شێوەیەكی‌ پیشەییانە كاری خۆیانكردووە، بەڵام بەدەنگ داوای نیۆكۆنزەرڤاتیڤەكان و دارودەستەكەی چەلەبیەوە نەچوون، وەك خەڵكانی وەك ئیبراهیم بەحرلعلومی وەزیری نەوتی عێراق لەوكاتەدا.

 

ئەم كتێبەی ڤۆگلەر گەلێك وانەی گرنگی تێدایە بۆ فێربوون، لەناویاندا ئەو بایەخە تایبەتیەی ئیدارەكەی بۆش بۆ كەرتی نەوتی عێراق كە چۆن زۆر سەركەوتووانە لە ماوەیەكی كەمدا بوژاندیانەوەو ئاستی بەرهەم هێنانیشیان زیادكرد، بەڵام وەك دەبینرێت لە ڕوی سیاسی و ئەمنیەوە بەم جۆرە سەركەوتوو نەبوون.

 

هاوكات ئەو ڕاستیەش نیشان دەدات كە چۆن كەسێكی وەك چەلەبی دەتوانێت بەهۆی لۆبیكردنەوە ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا ڕاكێشێتە ناو شەڕێكەوە كە زیاتر لە 2 ترلیۆن دۆلاری تێچوو، بە پێی لێكۆڵینەوەیەكی دەزگای واتسۆن.

 

* بڕوانە لاپەڕە ٢٦٨ی كتێبەكەی گاری ڤۆگلەر Vogler, Gary. “Iraq and the Politics of Oil: An Insider's Perspective.” Kansas. University Press of Kansas. 2017.