باوەڕ وەهایە میرەكانی ئال سعود و وەچەكانیان لە ئێستادا دەوروبەری 25 هەزار كەس ببن، بەڵام لە سعودیە مەرج نییە هەركەس میر بێت باڵادەست بێت، بەڵكو لەو ژمارەیە دەوروبەری 200 كەسایەتیی كاریگەر و دەوڵەمەندیان دەستیان بەسەر پۆست و جومگە گرنگە سیاسی و ئابوورییەكانی وڵاتدا گرتووە كە یەكێكە لە دەوڵەمەندترین وڵاتەكانی دونیا و بەتەنها 267 ملیار بەرمیل نەوتی خاوی یەدەگی هەیە.
دەسەڵاتی بەرفراوانی ئال سعود تەنها بۆ زۆریی ژمارەیان ناگەڕێتەوە كە شەش هەزاریان میری چالاكن، هەروەها كاریگەرییان تەنها لەوەدا نییە كە كۆی سامانی تایبەتی بنەماڵەكەیان خۆی لە ترلیۆنێك دۆلار دەدا [بەپێی هەندێ ڕاپۆرتی ڕۆژئاوایی]، بەڵكو بەشی سەرەكیی تواناو هێزی ئەم بنەماڵەیە لەو پێگە ئاینییەوە سەرچاوە دەگرێت كە ساڵانێكی زۆرە وەك پشتیوانی قوتابخانەی سەلەفی و دەسەڵاتداری هەردوو حەرەمە پیرۆزەكەی ئیسلام هەیانە كە مەككەو مەدینەی قیبلەی ملیارو نیوێك موسوڵمانە.
كۆكردنەوەی دین و دونیا لەلایەن ئال سعودەوە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەركەوتن و ڕیسككردنیان لە شاری درعیە وەكو بنەماڵەیەكی سەرتەڵ و حوكمڕان لە سەدەی هەژدەی زاینی، لەم قۆناغەدا كە میرنشینێكی بچووكیان هەبوو بەپێی "گەڵاڵەنامەی درعیە" هەرچی دەسەڵاتی ئاینی هەیە [فەتوا و ئەوقاف] دایان بە محەمەدی كوڕی عەبدولوەهاب كە ڕێبەری بانگەوازی سەلەفییە [1745 ز]، لەبەرانبەریشدا هەرچی دەسەڵاتی دونیا هەیە تاپۆ كرا لەسەر محەمەد بن سعودی سەركردەی دەوڵەتی سعودییەی یەكەم. بەم جۆرەش بو بە یەكێك لە گرنگترین و بەناوبانگترین هاوپەیمانێتی و گەڵاڵەنامەكانی نێوان ڕێبەرانی دین و دەوڵەت لە مێژووی نوێی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
پەیوەندیی توندوتۆڵی ئال سعود و ئال-شێخ [محمد بن عبدالوهاب] تەنها ڕێككەوتنی فەرمی دابەشكردنی دەسەڵات نییە، بەڵكو پەلیكێشاوە بۆ دروستكردنی خزمایەتی و ژن و ژنخوازیی و كوڕێكی محەمەد بن سعود، بووەتە زاوای محەمەد بن عەبدولوەهاب، بەم هۆیەشەوە هەم دەسەڵاتە خێڵگەرییەكەی بن سعود ناوەڕۆكێكی ئاینیی بەهێزی لە نیوە دورگەی عەرەبدا پەیدا كردوە، هەم بیروباوەڕەكانی محەمەدی كوڕی عەبدولوەهابیش بووە بە خاوەنی پشتیوان و سوپا و هێزو دەسەڵات.
لە تەمەنی محەمەد بن عەبدولوەهابدا [1792 كۆچی دوایی كردووە] زاواكەی كە كوڕی محەمەد بن سعودە و ناوی عەبدولعەزیزە، وەكو جێگرەوەی باوكی چووەتە سەر تەختی شاهانەی سعودیە و لەبەر پابەندییە سەلەفییەكەی و هۆگریی بە ڕێبازی خەزووریی نازناوی "ئیمام" ی پێ بەخشراوە، لە سەردەمی عەبدولعەزیز و 10 ساڵ پاش مەرگی محەمەد عەبدولوەهاب لەشكری سعودیە هاتونەتە ناو شاری كەربەلای عێراق [1802 ز] و جگە لە شەڕی شیعەكان تەخت و تاراجی مەزارگەی ئیمام حوسێنیشیان تێكداوە.
ئەو هێزە مادی و مەعنەویانەی لە چنگی ئال سعوددا كۆبوونەتەوە یارمەتی داون هۆزە ڕكابەرەكانیان تێك بشكێنن وەك [ئەشراف، هاشمییەكان، ئال ڕەشید]، هەندێك لەوانەشیان دەرپەڕاندە ئوردن و شام و عێراق[هاشمییەكان] لەوەش گرنگتر مەككە و مەدینەیان خستە ژێر كۆنتڕۆڵی خۆیان و لەساڵی 1932 لەسەردەستی شا عەبدولعەزیز، ئال سعود "میرنشینی عەرەبی سعودیە" یان بەم قەوارەی ئێستاوە ڕاگەیاند.
بۆ پاراستنی ئەم دەوڵەتە نوێیەش كە بەناوی بنەماڵەكەیانەوە ناونراوە شا عەبدولعەزیزی دامەزرێنەر ژمارەیەكی زۆر هاوسەرگیریی لەگەڵ كچانی سەرۆك هۆزە عەرەبییەكان كردووە و لە بەرهەمی ئەم زەماوەندانەش كە ژمارەیان لە 45 زیاترە لە كاتی جیاجیادا، بووە بەخاوەنی 36 كوڕ و 27 كچ كە تائێستا یەك لەدوای یەك دەبنە پادشا و جێنشین و بڕیار بەدەست لە وڵات [45 كوڕی هەبووە _ AFP].
لە سەردەمی "دەوڵەتی سعودیەی یەكەمەوە" دەسەڵات لەناو بنەماڵەی ئال سعود پشتاوپشتە، پۆستی موفتی گشتی وڵات و بانگەواز‌و ئەوقافیش بەهەمان دەستوری جاران بۆ ئال _ شێخە، كە ئەمەی دوایی زیاتر دەسەڵاتگەلێكی ڕۆحی و ڕەمزین و چاویان لەدەستی ئال سعودە. لەم ساڵانەی دواییشدا ئەم نەریتە بە یاسا ڕێكخرا بەجۆرێك لە یاسای بنەڕەتی وڵاتدا كە لە 1992 دەرچووە مەرجە بەهەمیشەیی پادشای سعودیە لە وەچەكانی عەبدولعەزیز ئال سعودی دامەزرێنەر دیاریی بكرێن، هەر لەم مەرسومەشدا جەخت لەوە كراوەتەوە كە ئەو بانگەوازە ئیسلاحییەی لە سعودیەدا سەریهەڵداوە ـ مەبەست بزووتنەوەی سەلەفییە ـ پایەی حوكمڕانی وڵاتە.
ساڵی پار بە هاتنی محەمەد بن سەلمان بۆ پێگەی شازادەی جێنشین لە كاتێكدا كە باوكە هەشتا ساڵەكەی نەخۆشییەكانی پیریی هەیە [زهایمەر]، دەسەڵاتی ڕەها لە كوڕانی عەبدولعەزیزەوە گواسترایەوە بۆ وەچەكان و لە ناو ئەوانیشدا بۆ بن سەلمانی تەمەن 33 ساڵ كە ئێستا فەرماندەی تاقانەو ڕەهای سعودیەیەو بەبێ بوونی پەرلەمانێك و لەغیابی هەموو چەشنە چاودێرییەك و بەبێ سیستمێكی قەزایی یان ریَِكخراوەكانی چاودێریی، خۆی بكوژو ببڕی سعودییەیەو پشتیوانی گەورەشی لەم تاكڕەوییە دۆناڵد تڕەمپی سەرۆكی ئەمەریكاو لۆبییە بەهێزەكانی ئەمەریكان.
محەمەد بن سەلمان لە پەنا شەڕی یەمەن و گەمارۆی قەتەردا لەماوەی ساڵێكدا هەنگاوی زۆر گەورەو مێژویی ناوە لە سعودییە لەبوارەكانی نوێگەریی و پەرەپێدان و خەریكبوو وەك باوكی عەرەبستانی نوێ و مۆدێرن ناو دەربكات شان بەشانی باوك و دامەزرێنەری یەكەم كە باپیرەیەتی [عبدالعزیز ئال سعود].
بەپێی خەمڵاندنە ئەمەریكییەكان 70%ی ئەو سعودیانەی تەمەنیان لە 30 ساڵدا بوو گومانی ئەوەیان لێدەكرا بچنە ڕیزەكانی داعش و ئەلقاعیدە، لەڕووی ئابورییەوە 87% داهاتی عەرەبستان لەسەر فرۆشتنی نەوتەو 80%ی هەلی كاریش لەو وڵاتە هی كەرتی گشتی و وەزیفەی حكومی بوون، ئەمە جگە لەنزمی ئاستی فەرمانبەرەكان و كۆنیی سیستمی بەڕێوەبردن و كێشەو گرفتەكانیتری وەك هەڵكشانی سەیری ڕێژەكانی قەڵەوی و شەكرە لەوڵات بەهۆی تەمەڵی و نەجوڵانەوە، بەڵام بن سەلمان پلانێكی گشتگیری ڕاگەیاند كە تا 2030 هەموو ئەمانە بخاتە بەردەم پێداچوونەوەو گۆڕان.
لە چوارچێوەی دیدگای 2030دا بن سەلمان، بەخێرایی دەرگای كردەوە ژن سەیارە لێبخوڕن و كۆتایی بەمشتومڕێكی ئاینی كۆمەڵایەتی چەندین ساڵە هێنا، بۆ یەكەمجار سینەمای كردەوە لە سعودیە، ڕێگەی بە ژناندا بچن بۆ یاریگاكان و ببەنە هاندەری تیپە وەرزشییە‌كان، چەندین سەیرانگای كردەوە كە بەناوبانگترینیان بودجەكەی 500 ملیار دۆلارە لە ڕۆخی دەریای سوور كە چوار دەوڵەت بە یەكترەوە دەبەستێت [نیوم] بۆ ئەوەی سعودییەكان پارەكانیان نەبەنە دەرەوەی وڵات بۆ كەیف و سەفاو لەناوخۆدا خەرجی بكەن، لەگەڵ زۆر هەنگاویتری ئابوری بەئامانجی گۆڕینی شكڵ و شێوازی دەوڵەت لە ڕەگ و ڕیشەوە.
سەرەڕای ئەم دەسكەوتانە لە ئێستادا بەهۆی كوشتنی ڕۆژنامەنووس جەمال خاشقچی و شوێن بزركردنی تەرمەكەی بە مشارو تێزاب لە ناو كونسوڵخانەی سعودیە لە توركیا، بن سەلمان و هەموو سعودیە دووچاری ئیحراجییەكی زۆر بوونەتەوە كە ڕەنگە دوای 11 سێپتەمبەری 2001 گەورەترین ڕووداوی پەیوەست بە سعودییە بێت كە دەرفەتی ڕەخساندوە بۆ ڕكابەر و وڵاتانی تەماعكار لە پێگەو سامانی سعودیە هەوڵبدەن بەم كارتە شازادە بكەنە یاریچەی دەستی خۆیان، بەڵام لە ئێستادا ئال سعود لە هەوڵی گێڕانەوەی شكۆی جاران و نینۆككردنی بن سەلماندان و بۆ ئەو مەبەستەش میر ئەحمەدی برا بچوكی شا سەلمان لە لەندەنەوە گەڕاوەتەوە بۆ ڕیاز، بەڵام هێشتا ڕوون نییە ترەمپ و جارید كۆشنەری زاوای و لە پشت ئەوانیشەوە نەتانیاهۆ ڕێگە بە سزادانی شازادە دەدەن كە زیاتر توركیا و ئێران لێی سودمەندن یان نا؟!