ڕیفۆرمی ئابوری.. ئەوەی حكومەتەكەی مەسرور بارزانی دەتوانێت‌و ناشتوانێت ئەنجامی بدات

05-01-2019 03:59

 

لەگەڵ دەستپێكردنی گفتوگۆكانی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا، زۆر كەس باس لەهەبونی پلان‌و نیەتێكی جدی مەسرور بارزانی(سەرۆك وەزیرانی داهاتو) دەكەن بۆ ڕیفۆرمی ئابوری و سیاسی لەكوردستاندا. بەدەر لە هەر تێڕوانینێكی گەشبینانە، یان ڕەشبینانە، لەبارەی پلا‌ن‌و ئەجێندای ئەم كابینەیە، گرنگە هەر لەسەرەتاوە بزانین هیواو دەرفەتەكانی چاكسازی ئابوری‌و سیاسی لەبەردەم ئەم حكومەتەدا چەندە. لەكوێدا دەتوانێت هەنگاوی چاكسازی بنێت گەر هاتوو ویستێكی سیاسی هەبو بۆ ئەنجامدانی؟ بەواتایەكی تر ئەم حكومەتە دەتوانێت چی بكات‌و چیشی پێناكرێت بەڕەچاوكردنی ئەو سەرچاوەو توانا مادی و مرۆییانەی لەبەردەستدایە‌.


چەند ڕاستیەكی سەرەتایی بۆ تێگەیشتن لە پڕۆسەیەكی ئاڵۆز

حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەو میكانیزمە سیاسی و ئابورییانەی لەبەردەستدا نیە كە بۆ هەر ڕیفۆرمێكی ڕاستەقینەی ئابوری پێویستن. هەرێم بەشێكە لە عێراق و ئابوریەكەشی تەواو گرێدراوی عێراقە.‌ هەربۆیە ‌ناتوانێت خاوەنی سیاسەتی دارایی، پلانی گومركی، بانكی ناوەندی، نرخی سوو، سیاسەتی نەختینەیی خۆی بێت. ئەمانە ئەو میكانیزمە سیاسی و ئابوریە بنچینەییانەن كە هەر حكومەتێك پێویستیەتی بۆ ئەنجامدانی ڕیفۆرمێكی ئابوری. هەربۆیە ڕیفۆرمی ئابوری‌ بەم حكومەتە ناكرێت ‌گەر بەشێك نەبێت لە پلانێكی گشتگیری ئابوری و سیاسی دەوڵەتی عێراق.


بەدەرلەوەی ویست‌و بڕیاری سیاسیەكانی كوردستان تاچەند بەئاڕاستەی ئەم ڕیفۆرمەدا دەڕوات، پێویستە بزانرێت كە كێشە‌كانی هەرێم هەر لە پشتبەستنی تەواو بە داهاتی نەوت، پوكانەوەی كەرتەكانی تر لەژێر كاریگەری ئەو دۆخە داراییەی پارەی نەوت دروستی كردووە، كورتهێنانی بودجە‌ و‌ لاوازبوونی كەرتی تایبەت هەمان كێشە كۆن و تازەكانی بەغدایە.



بەرپرسانی هەرێم، بەشێكی لە نەزانی و بەشێكیشی بە ناچاری، لە ڕژێمە سیاسیەكانی عێراقەوە وەریانگرتووە. ئەوەی لە هەولێر هەیە كۆپیەكی شێواوی هەمان ئەو سیستمەیە كە ‌زیاتر لە٥٠ ساڵە لە بەغدا كار دەكات. هەربۆیە ئەم كێشانە تەنها بە هەرێم چارەسەر ناكرێن ئەگەر پلانێكی هابەش و گشتگیری نەبێت لەگەڵ دەوڵەتی عێراقی فیدراڵدا.



بەڵام ئەمە وەڵامی هەموو پرسیارەكە نیە. زۆر شت دەمێنێتەوە كە‌ كابینەكەی مەسرور بارزانی دەتوانێت چاكسازی تیا بكات؛ هەرە لەپێشترین و گرنگترینیان كەمكردنەوەی ئاست و بڕی گەندەڵیە. هەموو ئەو دەنگە پۆزەتیڤانەی تا ئێستا پێشبینی ئەرك و ئەولەویەتەكانی ئەم حكومەتەیان كردووە باسیان لەم خاڵە كردووە. كەمكردنەوەی گەندەڵی لەنا‌و ئەو دەزگا حكومیانەی كە ناهێڵن خەڵك كارو بزنسی خۆی بكات بێ بەرتیل و شەراكەتی ئەوان تا ئەگاتە موچەخۆرە بندیوارەكان و قۆرغكردنی بازاڕەكانی كوردستان یەكجار گرنگن‌ بۆ هەر هەنگاوێكی ڕاستەقینە بەرەو ڕیفۆرمی ئابوری.



ئەو ڕاستیەی كە هەرێم ناتوانێت بێ بەغدا هیچ ڕیفۆرمێكی ئابوری مانادار ئەنجام بدات ئەوە ناگەیەنێت كە دەستەوەستان دانیشێت بەرامبەر كێشەكانی ئەمڕۆی. هەموو هەنگاوێكی دژبە گەندەڵی لە كوردستاندا ڕاستەوخۆ هەرێمەكە بەرەو حوكمڕانیەكی باش دەبات و دەبێتە هۆی باشتر بەڕێوەبردنی تواناو سەرچاوە ئابوریەكانی.



بۆ نمونە، كەمكردنەوەی گەندەڵی دەبێتە هۆی ئەوەی سەرمایەی بیانی و عێراقی بێنە كوردستان و بە دوای دەرفەتی وەبەرهێنان و قازانجدا بگەڕێن. ئەمەش هەلی كارو پارە و گەشەی ئابوری دێنێتە كوردستانەوە‌. بە دیوێكی تریشدا، كەمكردنەوەی گەندەڵی باری سەرشانی حكومەتی هەرێم سوك دەكات و تواناو كارایی (effcency) دەزگا ئیداری‌و گشتیەكان زیاتر دەكات. سیستمێكی بانكی پێشكەوتوو بۆ ڕایی كردنی كاری كۆمپانیاو دەزگا حكومیەكان بڕێكی زۆری ئەو تونێلە بیرۆكراسیانە لەناو دەبات كە وەك زۆنگاوێك هەمیشە پیسخۆرو گەندەڵكاران قەڵەو دەكات.



زۆر بەدیاریكراوی، گرەوی سەركەوتنی هەر پاكێجێكی ڕیفۆرم لە كوردستاندا بەستراوەتەوە بە توانای حكومەتەكەی مەسرور بارزانی بۆ‌ كەمكردنەوەی قۆرغكاری لە بازاڕەكانی كوردستاندا.



كەی توانی مافیاكانی نەوت، دەواو دەرمان، ئۆتۆمۆبیل، كەرەستەكانی بیناسازی و مادە خۆراكیەكان جڵەو بكات و پابەندی یاساو ڕێساكانی بازاڕی ئازادو سەلامەتی گشتی-یان بكات،‌ ئەوا ڕەنگدانەوەی هەوڵەكانی خۆی لە ژیانی خەڵك و ئابوری كوردستاندا دەبینێت. هەر ئەم شێوازی ڕیفۆرمكردنەش بوو بانكی جیهانی لە ڕاپۆرتێكدا دوو مانگ پێش ئێستا بۆ عێراق پێشنیاریكرد. بە پێی ڕاپۆرتەكە، ڕیفۆرمی سەرتاسەری لەبواری خەرجیەكان و پلانی ئابوری حكومەت بەیەكجارو یەك پاكێج ناكرێت، بەڵكو پێویستی بە چەند ڕیفۆرمێكی بچوك هەیە سەرەتا لەو بوارانەی كە پێشتر تاقیكراوەتەوەو سەركەوتوو بووە.



دیارە هیچ زیرەكیەكی ناوێت بۆ ئەوەی تێبگەین لە قورسی ئەم هەنگاوە. ڕوبەڕوبونەوەی گەندەڵی لە كوردستاندا لەشكرێك مافیاو پیسخۆری خاوەن دەسەڵات و پارەو نفوز دەكاتە دوژمنی ئەم حكومەتە. ئەمەش لەڕوی سیاسیەوە ڕەنگە باجەكەی قورس بێت. بۆیە نابێت وەك شەڕێكی سەرپێی و سوك سەیری ئەم هەنگاوە بكەین. بەڵام ئەگەر بڕیارە ئەم حكومەتە تاقە یەك هەنگاوی بچوكیش بنێت بۆ چاكسازی ئابوری و سیاسی پێویستە لێرەوە دەستپێبكات.


كوردستانی ئەمڕۆ، دەرفەتەكان و ئاستەنگیەكانی

كێشەی هەرێمی كوردستان هەر ئەوە نیە كە ئەو میكانیزمە ئابوری و سیاسیانەی نیە كە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی هەڵاوسان، سیاسەتی نەختینەیی و پلانی بازرگانی دەرەكی پێویستیەتی، بەڵكو لەوێوە سەرچاوەی گرتوە كە بە ناچاری بەشێكە لە عێراق و تەنها لەچوارچێوەی ئابوری عێراقیشدا دەتوانێت هەر ڕیفۆرمێك بكات. بەڵام ئایا دۆخەكە لە عێراقدا چەند لەبارە بۆ ڕیفۆرمێكی لەمجۆرە‌؟ بە پێی پلەبەندی وڵاتە لاوازو تێكشكاوەكان (Fragile States Index) لە ساڵی ٢٠١٨، عێراق لە پلەی ١١هەمدایە‌، تەنها یەك پلە لە پێشی گروپی وڵاتە زۆر خراپەكانە‌و١٠ پلەش‌ لە دوای گروپی وڵاتە زۆر باشەكانەوەیە؛ لەكاتێكدا لە ساڵی ٢٠٠٧ لە پلەی دووهەمدا بوو. بەپێی داتاكانی كۆڕبەندی ئابوری جیهان (World Economic Forum)** عێراق لە ئاستی دونیادا یەكەمە لە ڕوی پشتبەستنی بە نەوت وەك تاكە سەرچاوەی داهات و‌ (٩٨.٨%) هەناردەی ئاڵوگۆڕە بازرگانیەكانی تەنها نەوت‌و سوتەمەنیەكانە‌.



ڕیفۆرمكردنی ئەم ئابورییە و هەمەڕەنگكردنی سەرچاوەكانی داهات و بوژاندنەوەی كەرتەكانی تری لەوانەیە‌ قورستر بێت لە زیندوكردنەوەی ئیمپراتۆریەتی عەباسیەكان.



لێرەدا بڕیاری دروست ئەوەیە هەرێمی كوردستان بێچاوەڕوانیكردنی بەغدا قۆڵی لێهەڵماڵێت و دەستبكات بە ڕیفۆرمكردنی ئەوەی كە خۆی دەتوانێت چاكی بكات. ڕاستە ئەم حكومەتە نزیكەی ١٧ملیار دۆلار قەرز و دنیایەك كێشەی كەڵەكەبووی لەوانەی پێشخۆیەوە بۆ بەجێ ماوە، بەڵام دەتوانێت لە ڕوی سیاسیەوە هەنگاوی جدی بنێت بۆ چارەسەركردنی ناكۆكیە نەوتیەكانی لەگەڵ بەغدا. هەرئەمەش دەرگای چارەسەركردنی كێشەكانی تری بودجەو مادەی ١٤٠و پێشمەرگەی لێدەكاتەوە.



بێگومان ئەم چارەسەریانە پێویستی بە ویستێكی سیاسی بەهێزە لەلایەن بەغداوە. دۆزینەوەی ڕێگەچارەی مامناوەندی (Comprmise) بۆ هەردوولا ئاسان نیە. بۆ‌ حكومەتی هەرێم كۆدەنگیەكی سیاسی لە نێوان لایەنە سەرەكیەكانی كوردستان زۆر گرنگە. بەبێ ئەم كۆدەنگیە هیچ حیزب و سەركردەیەكی سیاسی ناتوانێت چارەسەری مامناوەندی بۆ هیچ كام لە كێشە هەڵواسراوەكانی نێوان بەغداو هەولێر بدۆزێتەوەو چوار ساڵی داهاتوویش هەروا سەرگەرمی موزایەدەی كوردایەتی دەبن‌. لەگەڵ دەستبەكاربوونی ئەم حكومەتە پێویستە پارتی ناكۆكیە سیاسیەكانی لەگەڵ یەكێتی و لایەنەكانی تریش چارەسەر بكات و شوێنەوارەكانی دوو ئیدارەیی بسڕێتەوە؛ چونكە‌ سەقامگیری سیاسی لە كوردستان و پەیوەندیەكی ئاسایی و دۆستانە لەگەڵ بەغدا پێشمەرجی هەر ڕیفۆرمێكی سیاسی و ئابوریە.



لە كوردستان و‌ هەموو ئەو وڵاتانەیش نەوت سەرچاوەی سەركی داهاتە هەمەڕەنگكردنی سەرچاوەكانی داهات و كەمكردنەوەی ڕادەی پشتبەستن بە نەوت و گاز هەمیشە وەك چارەسەرێكی ئەفسوناوی بۆ زۆربەی كێشەكان دەبینرێت. ئەم تێگەیشتنە ڕاستە، بەڵام چارەسەرییەكی زۆر ئاڵۆزو قورسەو پلانی دەیان ساڵەی دەوێت. بۆ نمونە سعودیە بە پلانێكی ١٤ ساڵەوە (Vision 2030) دەستی بۆ ئەم چارەسەرە بردووە.



لە كوردستاندا بە هەوڵێكی كەم، ڕەنگە بتوانرێت كەرتی گەشت و گوزار گەشەپێبدرێت، بەڵام قورسە چاوەڕێی پەرەپێدانی كەرتی پیشەسازی بكەین بە بێ ڕیفۆرمێكی گشتگیری ئابوری‌، دارایی و سیاسی لە لایەن حكومەتی عێراقەوە. هەرچی پەیوەندی بە كەرتی كشتوكاڵیشەوە هەیە ئەوا دیسان پڕۆسەكە زۆر لەوە گرانترو قورسترە كە بەم توانا دارایی و مرۆییەی لە كوردستاندا هەیە بكرێت. كشتوكاڵ بەبێ بە كارهێنانی سەرمایەیەكی گەورە بۆ دابینكردنی ئەو ئامێرو كەرەستە پیشەسازیانەی ڕادەی بەرهەمداری زیاد دەكەن مەحاڵە پێشبكەوێت. ئەوەی دەتوانرێت ببوژێنرێتەوە تەكنیك و شێوازە كۆنەكەی كشتوكاڵە كە لە ١٥ ساڵی ڕابردوودا پارتی و یەكێتی بە سیاسەتی بەپۆلیسكردنی هێزی كاری لادێكان وێرانیان كرد. بێگومان ئەمە باشترە لە هیچ، بەڵام ناتوانێت هەموو ئەو سەرچاوە سروشتی و وزە مرۆییانە بخاتەگەڕ كە لە كوردستاندا ئامادەیە.



لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٤ و ٢٠١٣دا، ئەوەی هەرێمی كوردستانی لە بەشەكەی تری عێراق جیاكردەوەو وای لێكرد سود لە داهاتی نەوت وەربگرێت‌و باری ژیانی خەڵك باشتر بكات بەشێوەیەكی ڕێژەیی ئەو سەقامگیرییە سیاسی و ئەمنیە بوو كە كوردستان لێی بەهرەمەند بوو. حكومەتەكەی مەسرور بارزانی دەتوانێت ڕۆڵێكی كارا بگێڕێت لە پتەوكردن و بەردەوامكردنی ئەم سەقامگیریە. ئەمەش بە پلەی یەكەم بە بەهێزكردنی دەزگاحكومیەكانی هەرێم و ڕۆڵی یاسا دەبێت. تەنها حكومەتێكی دامەزراوەیی و شەفاف و بەرپرس دەتوانێت ئەو توانا مرۆیی و مادیانەی لە وڵاتەكەدا هەیە بیخاتە خزمەت هاوڵاتیەكانی و سەقامگیری سیاسی و ئابوری پێ بەدی بێنێت.



لەئەگەری ئەم سەقامگیریە سیاسی، ئەمنی و ئابوریەدا، كوردستان دەتوانێت پاشەكەوتی موچەی كارمەندانی كەرتی گشتی هەڵگرێت و هەنگاو بەهەنگاو قەرزە ‌ناوخۆیی و دەرەكیەكانیشی بداتەوە بەڕەچاوكردنی ئەو سیناریۆیانەی بۆ چارەسەركردنی ناكۆكیەكانی هەولێر و بەغدا پێشنیاركراوە‌. ئەمەش یارمەتی گەشەی ئابوری و بوژاندنەوەی بازاڕو كۆتایی هاتنی ئەو قەیرانە ئابوریە دەدات كە لە چوارساڵی ڕابردوودا كوردستانی تەواو هیلاك كردبوو.