لەوەتەی حكومەتی فیدراڵی عێراق پارەی مانگانەی مووچەخۆرانی كوردستانی لە ٣١٧ ملیار دینارەوە زیادكرد بۆ ٤٤٥ ملیارو دواتر حكومەتی هەرێمیش پاشەكەوتی سەر موچەی كارمەندانی كەرتی گشتی لابرد، جۆرێك لە گەشبینی باڵی كێشا بە سەر بازاڕەكانی كوردستاندا. ڕۆژانەش پرسیاری ئەوەی كە چۆن و كەی قەیرانە داراییەكەی كوردستان كۆتایی دێت دووبارە دەكرێتەوە. هەرچەندە ئێستا بوژاندنەوەیەك دەستی پێكردووە لە ئاڵوگۆڕی ناو بازاڕەكانی كوردستاندا، بەڵام لە ڕاستیدا زیادەڕِۆییەك هەیە لەم گەشبینیەدا، چونكە نە جیاوازی ژمارەكانی پارەو داهاتی كوردستان و نە كۆی ئەو ڕێكەوتنە سیاسی و ئابورییەش لە نێوان بەغداو هەولێردا هەیە نەگەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە مژدەی تێپەڕاندنی قەیرانە داراییەكەی كوردستان بدات.
ڕاستە كورستان لە ئێستادا زۆر باشترە لە ساڵانی نێوان ٢٠١٥ و ٢٠١٨، بەڵام ئەگەر مەبەست لە تێپەڕاندنی قەیرانە داراییەكە گەڕانەوە بێت بۆ دۆخی پێش ٢٠١٤، ئەوا هێشتا زۆری ماوە تا ئابوری و بازاڕەكانی كوردستان سوڕی قەیرانەكە تێپەڕێنن. بۆنمونە؛ تەنها لە بواری هەلی كار دروستكردندا، كوردستان پێویستی بە ٣٠٦ هەزار كاری نوێ هەیە بۆ ئەوەی ڕێژەی بێكارییەكەی لە ١٣.٣% ی ساڵی ٢٠١٥ ەوە دابەزێنێت بۆ ٣%، كە ئاستێكی قبوڵكراوی بێكارییە، بەپێی توێژینەوەیەكی ناوەندی عێراقی بۆ لێكۆڵینەوەو شیكاریە سیاسیەكان.
باسەرەتا ئەوە بە بیربهێنینەوە كە مانای تێپەڕاندنی ئەوەی بە كوردی پێی دەوترێت قەیرانی ئابوری و دارایی (Recession) چیە؟ بۆ تێپەڕاندنی ئەم قەیرانە، لانی كەم ئەم مەرجانە پێویستە: گەشەی بەردەوامی (GDP)، گەڕانەوەی كڕیار بۆ بازاڕەكان و گەشەی ئاڵوگۆڕە بازرگانیەكان، بەشێنەیی بەرزبونەوەی نرخی خانوبەرە، ڕاگرتنی هەڵكشان و داكشانی نرخەكان لە مەدای ٢% دا، كەمبونەوەی بێكاری و دروستبوونی دەرفەتی كاری سەقامگیر لەگەڵ چەند مەرجێكی تر كە لە كوردستاندا پێشتر نەبووەو ئێستاش هیچی لێچاوەڕوان ناكرێت وەك ئاڵوگۆڕی بۆرسەو قەرزی نیشتەجێبوون و بەهای نەختینەیی و نرخی سوو.
ئەگەر تێپەڕاندنی قەیرانەكە بە مانای گەڕانەوە بێت بۆ دۆخی پێش ٢٠١٤، ئەوا ژمارە سەرەتاییەكانی ئابوری كوردستان پێمان دەڵێن كە هێشتا قەیرانەكە تێنەپەڕیوە، بەڵكو زۆریشی ماوە. هەم ئەو پارەیەی ئێستا لە بەغداوە دێت و هەم سروشتی ئەو هەلومەرجە سیاسیەش كە نیمچە ڕێكەوتنەكەی ئێستای نێوان هەولێرو بەغدای دروستكردووە بەو جۆرە نیە كە هێندە دڵی پێخۆش بكرێت.
جارێ هەر لەسەرەتاوە هیچ ڕێكەوتنێكی سیاسی و دارایی نەكراوە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەولێرو بەغدا، ئەوەی ئێستا هەیە تەنها یاسای بودجەیە و ئەم یاسایەش تەنها بۆ ٢٠١٩یە. كەواتە چارەسەرێكی كاتییە.
لە ساڵی ٢٠١٣، بودجەی حكومەتی هەرێم، كە لە بەغداوە دەهات، ١٤.٤ ترلیۆن دیناری عێراقی بوو، بەڵام لە ساڵی ٢٠١٩ ئەگەر هەموو ٥٢٠ ملیار دینارەكەی موچەخۆران و هێزەكانی پێشمەرگەش خەرج بكرێت ئەوا بودجەكەی تەنها ٦.٢٤ ترلیۆن دینار دەبێت. ئەگەر ئەم ژمارانە وردبكەینەوە بۆ ڕێژەی سەدی، ئەوا دەبینین بودجەی فیدراڵی هەرێمی كوردستان لە ٢٠١٩دا ٤٤%ی هەمان ئەو بودجەیەیە كە لە ساڵی ٢٠١٣دا وەریگرتووە. بەراورد بە دۆخی پێش قەیرانەكە بەشە بودجەی هەرێم زیاتر لە ٥٥% كەمی كردووە، ئەمە گەر بێت و هەرێم بەشە بودجەی هەر ١٢ مانگەكەی بەتەواوی وەربگرێت، بە هی پێشمەرگەو موچەخۆرانیشەوە.
بۆ پڕكردنەوەی ئەو كەلێنەی كەمكردنەوەی بەشە بودجەكەی دروستیكردووە، ئێستا حكومەتی هەرێم سەربەخۆیانە نەوت دەفرۆشێت. بەپێی داتاكانی عێراق ئۆیڵ ڕیپۆرت، هەناردەی رۆژانەی نەوتەكەی ٤٧٧ هەزار بەرمیل بووە لە مانگی ئازارداو ٣٩٢ هەزار لە مانگی نیساندا، ئەگەر تێكڕای هەردوو مانگەكە وەربگرین، دەبینین رۆژانە 434,500 بەرمیل نەوتی هەناردەكردووە جگە لەوەی بەمەسفاكانی ناوخۆی دەفرۆشێت.
هیچ داتا و زانیارییەك لەسەر داهات و هەناردەكردن و فرۆشتنی نەوتی هەرێم لەمساڵدا بڵاونەكراوەتەوە، دیارنییە چەندی داهاتەكە بۆ كۆمپانیا نەوتیەكان‌و تێچووی هەناردەكردن و بازاڕكردن دەڕوات، چەندیشی وەك داهاتی كۆتایی دەگەڕێتەوە خەزێنەی كوردستان. بەپێی لێدوانێكی نافەرمیی بەرپرسێكی وەزارەتی دارایی و ئابوری كوردستان، لە ئێستادا هەرێم نزیكەی ٣٣ دۆلاری دەستدەكەوێت بۆ هەر بەرمیلێكی نەوتەكەی.
ئەگەر هەناردەی ڕۆژانەی هەرێم بە 434500 بەرمیل بخەمڵێنرێت‌و بۆ هەر بەرمیلێك نەوت ٣٣ دۆلار بگەڕێتەوە خەزێنەی كوردستان، ئەوا داهاتی ساڵانەی ئەم نەوتە نزیكەی ٦.١٣ تریلیۆن دینارە، كەواتە هەموو داهاتە نەوتی و فیدراڵیەكانی هەرێم پێكەوە دەگاتە نزیكەی ١٢.٤ ترلیلیۆن دینار، ئەمەش كەمتر لە ٨٦% بودجەكەیەتی بەراورد بە ٢٠١٣.
جگە لە كەمبونەوەی داهاتەكانی، حكومەتی هەرێم قەرزێكی زۆری دەرەكی و ناوخۆیی لەسەر كەڵەكە بووە. ئەم قەرزانە لە ئێستادا بە زیاتر لە ١٤ ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت كە دەكاتە زیاتر لە ١٦ ترلیۆن و 500 ملیار دیناری عێراقی. ئەم قەرزانە بەقەدەر هەموو داهاتەكانی هەرێمە لە ماوەی ساڵ‌و نیوێكدا ئەگەر نرخی نەوت و بەرهەمی ڕۆژانەی وەك ئێستا بمێننەوە.
وێنەكە لە ئێستادا ئەوەیە كە حكومەتی هەرێم، هەمیشە سێ مانگ و زیاتریش لەدوای كاتی ئاسایی دابەشكردنی موچەی كارمەندانی كەرتی گشتییەوەیە. تاقە بۆرییەكەی كە تەنها دەروازەی هەناردەكردنی نەوتەكەیەتی بۆ بەندەری جەیهان لە ئێستادا بووەتە بابەتی ناكۆكییەكی یاسایی لە نێوان دەوڵەتی عێراق و توركیاو پێ ئەچێت تا كۆتایی ئەمساڵ لەبەرژەوەندی عێراق ژوری بازرگانی نێودەوڵەتی لە فەڕەنسا ئەم ناكۆكییە یكلایی بكاتەوە، بە پێی دەزگای واشنتۆن ئینستتیوت.
لە پشت ئەم بوژاندنەوە ڕێژەییەی ئابوری و بازاڕی كوردستان، هەمیشە نیگەرانییەكی قوڵ هەیە لەبارەی ئەو ڕێكەوتن و شەراكەتە ئابورییانەی هەرێم بە عێراق و توركیاو كۆمپانیا نێودەوڵەتیەكانی بواری نەوتەوە گرێدەدات. بەشێكی ئەم نیگەرانییانە پەیوەستە بە لاوازیی پێگەی هەرێمەوە لەم ڕێكەوتنانەدا، چونكە وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ مامەڵەی لەگەڵدا ناكرێت و پێگەی قانونی نەوتەكەشی هەمیشە لەژێر پرسیاردایە بەهۆی سكاڵا بەردەوامەكانی عێراق لە دادگاو ناوەندە جیهانیەكان.
دیوێكی تری نیگەرانیەكان پەیوەندی بە سروشتی ئەو پرسە هەڵواسراوانەی نێوان هەولێر بەغداوە هەیە كە تا ئێستا ماونەتەوەو لە هەر كات و ساتێكدا دەشێت بە پێی میزاجی بەرپرسە سیاسیەكان بجوڵێنرێن. ئەم ناسەقامگیرییە هەم متمانەی بە بازاڕ و بوژاندنەوە ئابورییەكەی ئێستا كەمكردووەتەوەو هەم ترسێكی زۆریشی دروستكردووە دەربارەی بەردەوامیی ئەم دۆخەی ئێستا. تەنها لە سێ هەفتەی ڕابردوودا چەندجارێك میدیا كوردییەكان هەواڵی بڕینی موچەی فەرمانبەرانیان لە لایەن حكومەتی بەغداوە بڵاوكردۆتەوە ئەمەش بە بیانوی ئەوەی هەرێم ئەو بڕە نەوتەی تەسلیمی سۆمۆ (كۆمپانیای فرۆشتنی نەوتی عێراق) نەكردووە كە لە یاسای بودجەدا بۆی دیایریكراوە، ٢٥٠ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێكدا.
جگە لەمەش تا ئێستا هیچ ڕێككەوتنێكی سیاسی و دارایی وئابوری لە نێوان هەرێم و بەغدا ڕوینەداوە لە بارەی پرسەكانی نەوت و بودجەو ناكۆكییە داراییەكانی تری پەیوەست بە خاڵەسنورییەكان و پێشمەرگە. ئەوەی هەیە تەنها ڕێكەوتنێكی كاتییە لە چوارچێوەی یاسای بودجەدا، لەباشترین ئەگەردا تەمەنی ئەم یاسایەو ئەم بودجەیە بۆ یەك ساڵە.