نووسینی: د. ڕێبین سۆفی
پەرلەمان، بە یەكێك لە گرنگترین دامەزراوە دەستوورییەكانی ئەو هەرێمانە، یان ئەو وڵاتانە دادەنرێ كە هەنگاو بەرەو دیموكراتی دەنێن، لەبەرئەوەی دەسەڵاتی یاسادانان پێكدێنێ كە نوێنەرایەتی گەل دەكات. بەڵام لە سایەی دەسەڵاتی كوردی لە هەرێمی كوردستان، ئێستا گەل خاوەنی پەرلەمانێكی وێرانە. پارتی و یەكێتی وایانلێكرد، چونكە هاوسەنگی نێوان هەردوو ئەنجومەنی یاسادانان و جێبەجێكردنیان لەناوبرد.
لە ڕاستیدا، دیموكراتی لەكاتێكدا بەرپادەبێ، ئەگەر گەل، لە دەوڵەتەكەیدا خاوەنی سەروەری و دەسەڵاتی ڕاستەقینەی خۆی بێت. بۆ ڕوونكردنەوە، لە چوارچێوەی سیستمی دیموكراتیدا، كە تەماشای پەیوەندی نێوان گەل و دەسەڵاتی جێبەجێكردن بكەین چەندین جۆرە سیستمی حوكمڕانی دەبینین. جۆری یەكەم: سیستمی سەرۆكایەتییە، بەوە جیادەكرێتەوە، كە سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە لایەن گەلەوە بە ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت، ولایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا و زۆربەی دەوڵەتەكانی ئەمریكای باشوور لەمجۆرەن. عێراقی سەردەمی سەدامیش وابوو. جۆری دووەم: ئەگەر دانانی سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێكردن لەلایەن سەرۆكی دەوڵەتی(غیرمسئول)ە وە بێت ئەوا سیستمی پەرلەمانیە. زۆربەی دەوڵەتانی ئەوروپا لەو جۆرەن. عێراقی ئێستاش بەپێی دەستووری ساڵی ٢٠٠٥ لەو جۆرەیە. هەروەها، هەرێمی كوردستانیش بەپێی دەستوور دەبێ هەر وابێ. سیستمی تێكەڵاویش لە تێكەڵكردنی هەردوو جۆری یەكەم و دووەم پێكدێت. دەوڵەتی فەڕەنسا و میسر لەو جۆرەن. جۆری چوارەم: سیستمی كۆمەڵە (جمعیە)یە كە سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە لایەن پەرلەمانەوە دادەنرێت، دەوڵەتی سویسرا لەو جۆرەیە. بەهەرحاڵ، پەرلەمان لە هەموو جۆرەكانیدا، چونكە نوێنەری هەڵبژێردراوی گەلە، لەڕێزبەندیدا لەپلەی یەكەمدایە و لە تواناشدا یان یەكسانە لەگەڵ دەسەڵاتی جێبەجێكردن، یان لەو بەرزترە.
دیارە، یەكێك لە تایبەتمەندیە هەرە سەرەكیەكانی سیستمی پەرلەمانی ئەوەیە، دەبێ هەردوو ئەنجومەنی یاسادانان و جێبەجێكردن هاوكارو هاوسەنگی یەكتربن. هاوكاری بەومانایە دێ، ئەگەرچی یاسادانان لە تایبەتمەندییەكانی پەرلەمانە، بەڵام حكومەت دەتوانێ پڕۆژە یاسا پێشكەشی پەرلەمان بكات. بەهەمانشێوە، دەتوانێ مەراسیم و ڕێنمایی دەربكات. هەروەها، لە هەندێ وڵات وەزیر، دەتوانێ ئەندام پەرلەمانیش بێت. پەرلەمانیش هاوكاری حكومەت دەكات لە پێدانی متمانە بە بەرنامە سیاسیەكەی و پەسند كردنی پڕۆژە یاساكان و ... هتد. لەلاكەی تر، هاوسەنگی بەومانایەدێ كە هەردووكیان دەتوانن یەكتری بوەستێنن. بۆ نمونە، پەرلەمان ئەو مافەی هەیە، لە كاتی پێویست متمانە لە حكومەت وەرگرێتەوە. هەروەها، دەسەڵاتی جێبەجێكردنیش دەتوانی پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە. بەڵام، ئەو هاوسەنگیە لە سیستمی حوكمڕانی هەرێمی كوردستان نەماوە. چونكە، بەزۆری حكومەت باڵا دەست بوە، بۆ نمونە، لە خولی پێشوو، پارتی و حكومەتەكەی، پەرلەمانی بۆ دوو ساڵ وەستاند نەیهێشت سەرۆكەكەی نەك بچێتەوە پەرلەمان، بەڵكو نەیهێشت بێتەوە هەولێر! بەپێچەوانە، قەت پەرلەمان نەیتوانیوە متمانە لە حكومەت وەرگرێتەوە. لەم خولەی ئێستاشدا، كە پارتی بەهۆی تەواوی دەنگی پێكهاتە نەتەوەیی و ئاینییەكانەوە زۆرینەی ڕەهای لە پەرلەمان هەیە، هەر بڕیارو یاسایەك بیەوێ دەتوانێ تێیپەڕێنێ، تەنانەت دەتوانێ پەرلەمان ڕاگرێ یان هەڵبوەشێنێتەوە، چونكە خۆی لە پەرلەمان و حكومەت زۆرینەیە. كەواتە، هەموو حزبەكان، جگە لەپارتی و پێكهاتەكان نەبێ، هەبون و نەبونیان لە پەرلەمان گرنگ نیە. هەرچەندە ئۆپۆزسیۆن زۆر توندیش بێ تەنانەت شەڕیش بكات هیچی پێناكرێت! ئەوەش هەڕەشەیە لەسەر دیموكراسی، چونكە كاتێك حزبێك بەسەر پەرلەمان و حكومەت زاڵ دەبێت، سیستمی پەرلەمانی بەئاسانی بەرەو دیكتاتۆریەت مل دەنێ. بەتایبەتی، ئەگەر دیموكراتیەت لەسەر بنەمایەكی دروست (وەك هەرێمی كوردستان) دانەمەزرابێ. بۆ نمونە، سیستمی پەرلەمانی بوو هیتلەری لە ئەڵمانیا بەرهەم هێنا. بەكورتی، لەو دۆخە نالەبارەی ئێستا كە پەرلەمانی تێدایە، یەكێتی تاوانبارە نەك حزبەكانی تر، چونكە ئەگەر نوێنەرانی یەكێتی لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان ئەنجامی هەڵبژاردنی پڕ لە تەزویری ساڵی ٢٠١٨ی پەسند نەكردایە، پارتی ٤٥ كورسی نەدەهێنا. لەئەنجامدا، ئێستا لەهەرێمی كوردستان دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە دەسەڵاتی یاسادانان بەرزترو بەهێزترە، كەواتە سیستمەكە تایبەتمەندی پەرلەمانی ناماوە.
بێگومان، وەزیفەی سەرەكی پەرلەمان لە هەموو دەوڵەتێكدا، بریتییە لە یاسادانان و چاودێری كارەكانی حكومەت. كە هەردوو وەزیفەكە لە ڕووی مێژوویی و سیاسیەوە، بە گرنگترین و كۆنترین وەزیفەكانی پەرلەمان دادەنرێن. پەرلەمانی هەرێمی كوردستان، وا لە دوو ساڵی تەمەنی نزیك دەبێتەوە، تا ئێستا جگە لە یاسای چاكسازی لە موچەی فەرمانبەران و خانەنشینان و تەملیككردنی خانوە تەجاوزەكان، یاسای تری وای دەرنەكردوە شایانی باسكردن بێت. لە مەسەلەی چاودێریكردنی حكومەت، كە بە مەبەستی دیراسە و هەڵسەنگاندنی كارەكانی حكومەتە، لە پێناوی پاراستنی بەرژەوندییەكانی گەلە، لە هەمانكاتدا پێوەرێكی گرنگیشە بۆ لێوەشاوەیی پەرلەمان و ئاماژەیەكیشە لە پلەی گەشەكردنی دیموكراتی كۆمەڵگا. ئەویش، بریتیە لە مافی پرسیار كردن لە حكومەت و مافی ئیستجواب و مافی لێكۆڵینەوەی پەرلەمانی. ئەوەندەی ئاگاداربین، پەرلەمانی هەرێم، تەنها مافی پرسیاركردنی جێبەجێ كردوە، كە چەند وەزیرێكیان بانگی پەرلەمان كردوەو پرسیاریان لێكردون، ئەویش تەنها بۆ ڕوونكردنەوە بوە. پەرلەمانی هەرێم، لە هەموو خولەكان، هیچیان بایی ئەوە كارا نەبوون، كە هەموو مافەكانی چاودێریكردن بەكاربهێنن بە تایبەتی لە ئیستجوابی حكومەت، ئەگەر بەراوردی پەرلەمانی عێراقی فیدراڵ بكەین ئەوا ئەو زۆر كارا تر بوە، چونكە وەزیرەكانی بەرگری و دارایی و چەندین وەزیری تری لابرد. هەروەها، پەرلەمانی هەرێم لە مافی لێكۆڵینەوشدا هیچ لێوەشاوەیی پیشان نەداوە. هەروەك، لە خولی پێشوودا چەندین كێشەی گەورە هەبوون وەك: پشتكردنە ئێزدییەكان كە داعش پەلاماریدان و زۆری لەناوبردن، بازرگانی كردن لە گەڵ داعش، ڕووداوەكانی ١٦ی ئۆكتۆبەری ٢٠١٧، گەلێكی تریش، كەچی پەرلەمان لەسەر هیچیان لێكۆڵینەوەی نەكرد. بەهەمانشێوە، لەم خولەشدا ناتوانێ لێكۆڵینەوە لەم هەموو دزی و گەندەڵیانە بكات. هەمووی لەسەر یەك، پەرلەمان نە لە ئاستی یاساداناندا كارایە، نە دەتوانێ چاودێری كارەكانی حكومەت بكات.
زیادەرۆیی نیە ئەگەر بڵێم، زۆربەی پەرلەمانەكانی دنیا كەسی یەكەم یان دوەمی حزبەكانیان سەرۆكایەتی فراكسیۆنەكەی دەكات. حزبە ئۆپۆزسیۆنەكانی ناو پەرلەمانیش هەر وا دەكەن. بۆیە پڕۆسەی سیاسی لە ناو هۆڵی پەرلەمانەوە بەرجەستە دەبێ و سەرهەڵدەدا، لە دوای ئەوە بۆ دامەزراوەكانی تر دەردەچێ. بەڵام، حزبەكانی ناو پەرلەمانی هەرێمی كوردستان (بەتایبەتی پارتی و یەكێتی) نەك هەر كەسە كاریگەرەكانیان دانەناوە، بگرە سەرۆكایەتی پەرلەمانیش بە بەراورد لەگەڵ سەركردایەتی حزبەكانیان (ڕێزم بۆیان هەیە) زۆر لە خوارەوەن و لە ئاستی سەرۆكایەتی پەرلەمان نین. بۆیە ناچاردەبن بۆ وەرگرتنی بڕیار لە ناو پەرلەمان هەمووجار بگەڕێنەوە بۆ سەركردایەتی حزبەكانیان. بەمانایەكیتر، ئەوە لە گەورەیی و هەیبەتی پەرلەمان كەمدەكاتەوە.
لە كۆتاییدا، دەڵێین: گەندەڵی سیاسی هەردوو حزبە دەسەڵاتدارەكەی هەرێمی كوردستان، تایبەتمەندی سیستمی پەرلەمانی لەناو برد . پەرلەمانی ئێستا، تواناو گەورەیی و هەیبەتی نەماوە. بەهیچ شێوەیەك لە ئاستی ڕووداوە سیاسیەكان و تەنانەت لە ئاستی جێبەجێكردنی ئەركەكانی خۆیدا نیە. لەبەرئەوە، خەڵك لەم خولەدا چاوەڕوانی خزمەتێكی شایستە، لە پەرلەمان ناكات.