نووسینی: د.ڕێبین سۆفی
هیچ بۆنەیەكی سیاسی نیە، دەسەڵاتی سیاسی كوردی باسی سەپاندنی مافە دەستووریەكانی خەڵكی هەرێمی كوردستانی تیادا نەكات. بەڵام، هەموو مافە دەستووریەكانی گەلی كوردستان لەو بارودۆخە سیاسی و نایاساییەی عێراق و هەرێمی كوردستانی تێدایە هەرگیز ناسەپێنرێن. حكومەتی فیدڕاڵی بە هیچ شێوەیەك ئامادە نییە، هەندێ لەو مافانە جێبەجێبكات، چونكە دەسەڵاتی شیعەكان لە ناوەڕۆكی ئەو دەستوورە فیدڕاڵیە هەڵگەڕاونەتەوە و حكومەتی هەرێمیش بەتەواوی پابەندی نەبوە.
بیگومان، مافە دەستووریەكانی گەلی كوردستان بەتەواوی دەستەبەر ناكرێن، تاكو لە عێراق و هەرێمی كوردستان دەسەڵاتێكی یاسایی دروست نەكرێت.
لە دەستوری (٢٠٠٥)ی عێراق مافەكانی گەلی كوردستان لەمادەكانی: (١٤٣،١٤٢،١٤١،١٤٠،١٢٦،١٢١،١٢٠،١١٧،١١٥،١٨،٩،٤،٣،١) بەرجەستە بوون. حكومەتی فیدراڵی دەبوو هەموو مادەكان جێبەجێبكات، بەڵام ئەوەی لەبەرژەوەندی دەسەڵاتی شیعە نەبووە نەیكردووە، وەك: مادەی (١٤٠) كە گرنگترینیانە‌و دەبوو لەماوەی كەمتر لە سێ ساڵ جێبەجێ بكرایە، كەچی یانزە ساڵ لەو ماوەیەش تێپەڕیوەو هەر هیچی لێ جێبەجێ نەكراوە. حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی شیعە، لەوەتەی دەوڵەتی عێراقیان بەتەواوی كەوتۆتە بن دەست، لە فیدڕاڵیی هەڵگەڕاونەتەوە. لەبەرئەوە، بڕیاریان داوە دەستوور وەك خۆی جێبەجێ نەكەن و بە ئاڕاستەی گەڕانەوەی حوكمی مەركەزی‌و زاڵكردنی پێكهاتەی شیعە كاربكەن. فیدراڵی واتە دابەشكردنی دەسەڵات و سامان. سەرەتا لە دابەشكردنی دەسەڵات پەشیمان بونەوەو عێراقیان نەكردە فیدراڵی بەمەش مادەكانی(١،٦٥،١١٩)ی دەستووریان پێشێل كرد. هەروەها، مادەكانی (١١١و١١٢)ە كە باسی دابەش كردنی سامان دەكات، تا ئێستا كێشەی لەسەرە و یاسای پێدەرنەچووە. لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا، پڕەنسیپەكانی (جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان‌و سەروەری یاساو عەدالەت) لە دەوڵەتی عێراق ئاسەوارێكی باشی نیە. ئەوانەش، گرنگترین سەرەتاكانی دیموكراتی‌و فیدراڵی‌و دەستوورین. ئەوانەو زۆر كاری تاكڕەوانەی تری دەسەڵاتی شیعەكان، جێگیریی سیاسی لە عێراق نەهێشتووە! بۆیە عێراق هەمیشە لەبەردەم مەترسی و گۆڕانكاری گەورەدایە. لە لایەكیتر، دەسەڵاتی سیاسی هەرێمی كوردستان لە ڕووی یاساییەوە لەو باشتر نیە، چونكە لە مادەی (١١٠) بڕگەی سێیەم و لە مادەی (١١٤) بڕگەی یەكەمی پێشێلكردوە. سەرەڕای ئەوەش (٢٨) ساڵە بێ ئەوەی دەستووری هەرێم دابنێ حوكمڕانی دەكا. لە كاتێكدا هەموومان دەزانین كە دەستوور یاسای وەزیفەی حوكمە. سنوور بۆ دەسەڵاتەكان دادەنێ. هەروا، هاوسەنگی لە نێوان دەسەڵات و ئازادیەكان دروست دەكات. لەبەرئەوەیە، لە هەرێمیش نە یاسا سەروەرە، نە دەسەڵاتەكان لەیەكتری جیاكراونەتەوە، نە عەدالەت بەرقەرارە. هەمووی لەسەریەك، ناوەند و هەرێم هەردوكیان پابەندی دەستوور نەبوون، واتە لە هەردوولا دەسەڵاتی یاسایی نیە.
دیارە، كێشەكە هەر لە بەغدا نیە، بەڵكو كورد خۆشی كێشەی هەیە، بۆیە ناتوانێ داوای مافەكانی خۆی بكات، چونكە لە هەرێمی كوردستان و عێراق حزب دەوردەبینێ، نەك یاسا، لە ناو حزبیش چەند كەسێك یان بنەماڵەیەك. لە هەرێمی كوردستان سیستمی دوو حزبی سەرەكی هەموو دەسەڵاتێكی سیاسی و ئابورییان بۆ خۆیان قۆرخ كردوە. بەدەرلەوە، لە مەسەلە نەتەوایەتی و نیشتمانیەكان لە ناوخۆ قەت بایی ئەوەندە تەبا نەبوون تا بتوانن لە بەغدا كار لەسەر بەرنامەیەكی یەكگرتوو بكەن.
بۆ نمونە، كورد دەبوو لە ساڵی (٢٠٠٩) بەدواوە لە ڕێگای نوێنەرەكانی لە بەغدا لە دادگای باڵای فیدراڵی داوای لەسەر جێبەجێنەكردنی مادەی (١٤٠) تۆماربكردایە، ئەو كاتە لێپرسراوەتی دەكەوتەسەر حكومەتەكانی عێراق. هەروەها، بەیەك ئاڕاستە لە بەغدا قسەیان لەسەر مافە دەستووریەكانی تر بكردایە نەوەك هەریەكەی لە پێناوی بەرژەوەندی حزبەكەی بە تەنیا ڕەفتار بكات. بەهەمانشێوە، لە عێراقیش سیستمی سیاسی لە سیستمی پەرلەمانی دەرچوە، بۆتە سیستمی تائیفی دینی. لەجیاتی دامەزراوە سیاسیەكان، حزبە شیعەكان و میلیشیاكان بڕیار لەسەر مەسەلەكان دەدەن. بەهەرحاڵ، لە عێراق و هەرێمی كوردستان، پارتە سیاسیە سەرەكیەكانی كورد و شیعە، دامەزراوە دەستووریەكانی دەوڵەتیان لەبار بردوەو ناتوانن وەزیفەی یاسایی خۆیان جێبەجێبكەن.
ئەوەی جێگەی دڵخۆشیە دەسەڵاتی شیعە ئێستا وەك جاران بە بەهێزی نەماون، هەروەك هەرێمی كوردستان شەقام دژیانە. هەڵبژاردنی پێشوەخت لە بەرژەوەندییان نیە. لە لایەكیتر، مستەفا كازمی و چەند دەسەڵاتدارێكی تر، كە عێراق بەڕێوەدەبەن، ئەوانیش تاڕادەیەك بە پشتیوانی ئەمریكا دەیانەوێ حزبەكانی شیعە بێدەسەڵات بكەن.
هەڵبژاردنی داهاتووش، دەریدەخات عێراق چی لێدێت، ئەگەر دابەشبوو دەستووریش گۆڕانكاری بەسەردادێ، ئەگەر بە یەكگرتوویی مایەوەو بەرەو دەوڵەتی دەستووری و یاسایی ڕۆیشت ئەوا دەستووری (٢٠٠٥) بۆ كورد سودی زۆرە و دەبێ دەستی پێوەبگیرێ، بەمەرجێك كورد لای خۆیەوە دامەزراوەكانی بە یاسایی بكات. بەكورتی، لاوازبوونی دەسەڵاتی شیعە دەرفەتێكی تر بۆ كورد دەڕەخسێنێ، تا شێلگیرانەتر لە جاران پێداگری لەسەر جێبەجێكردنی مافە دەستووریەكانی خۆی بكات.
سۆقرات، فەیلەسوفی یۆنانی، دوو هەزارو چوارسەد ساڵ زیاترە وتویەتی: یاسا نیشانە و بەڵگەی بوونی عەقڵە. سەد ساڵە عێراق دروستكراوە، دەسەڵاتدارانی سوننەو شیعە بایی ئەوندە عاقڵ نەبوون بە دەستوورو یاسا حوكمڕانی بكەن، تا عێراقیان بەو ڕۆژە گەیاند كەس حەسودی پێنەبات. دەسەڵاتی سیاسی هەرێمی كوردستانیش، 29 ساڵە وەك سەرانی عێراق هەمان پەتای گوێنەدان بە یاسای گرتوە، بۆیە بەرهەمی خەباتی سەد ساڵی، كە مافە دەستووریەكانی خەڵكەكەیەتی لە مەترسی سەپاندندایە. ئەمڕۆ، بۆ تێپەڕاندنی ئەم دۆخەخراپەی هەرێمی كوردستان، دەبێ تێكڕای پارتە سیاسیەكان بەڕاستی یەكبگرن و دەستوورێك بۆ هەرێمی كوردستان دابنێن. هاوكات هەمویان بەیەكەوە كار بۆ سەپاندنی مافە دەستووریەكان لە عێراقدا بكەن، ئەگینا بێ هەوڵدانی بەردەوام مافە دەستووریەكان بە ئاسانی ناسەپێنرێن.