مەترسییەكانی گرتنەوەی ئاوی زێی بچوك لەلایەن ئێرانەوە لە توێژینەوەیەكی زانستیدا دەخرێنەڕوو

پەرەگراف- سوركێو محەمەد

گرتنەوەی ئاوی ڕوباری زێی بچووك لەلایەن ئێرانەوە كەرتەكانی ئاژەڵداری، بەرهەمهێنانی ماسی‌و گەشتوگوزار لە هەرێمی كوردستان ڕوبەڕوی گرفتی گەورە دەكاتەوەو هەزاران دۆنم زەوی كشتوكاڵیش دەخاتە بەردەم هەڕەشەی لەناوچوون.

لەچەند ڕۆژی ڕابردوودا ئێران بەنداوی كۆڵەسەی خستەكار كە لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان لەسەر زێی بچوك دروستكراوەو كاریگەری تەواوی لەسەر ئاوی زێی بچوك دروستكرد، هاوكات ئەو وڵاتە سەرقاڵی دروستكردنی بەنداوێكی ترە لەسەر هەمان ڕوبار بەناوی كانی سێو، "بەو پێیەش ئەگەر ئێران بیەوێت پابەندی یاسا نێودەوڵەتییەكان نەبێت، دەتوانێت 100% ئاوی زێی بچوك بگرێتەوە" كە سەرچاوەیەكی گرنگی ئاوی سەرزەوییە لە هەرێمی كوردستان.

گرتنەوەی ئاوی زێیەكە سەرباری كاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر ئاوی خواردنەوەی شاری قەڵادزێ، هاوكات لە داهاتوودا كاریگەری گەورەی دەبێت لەسەر زۆربەی چالاكییە ئابورییەكانی دانیشتوانی پارێزگاكانی سلێمانی، هەولێرو كەركوك‌و سەدان پڕۆژە زیانیان پێدەگات، ئەمەش بەپێی توێژینەوەیەكی مەیدانیی دوو پسپۆڕی بواری جوگرافیا لە زانكۆی ڕاپەڕین.

توێژینەوەكە كە بۆ پەرەگراف نێردراوە، لەلایەن هەریەكە لە ڕزگار مستەفا خاوەنی بڕوانامەی ماستەر لەجوگرافیای پیشەسازی‌و سەلام مەحمود ماستەر لەجوگرافیای دەرامەتی سروشتی‌و پەرەپێدان، ئامادەكراوە‌و د.پشتیوان شەفیق پێداچوونەوەی زانستی بۆكردووە.

لە توێژینەوەكەدا بەشێوەیەكی زانستی تیشكخراوەتەسەر كاریگەرییە هەنوكەیی‌و درێژخایەنەكانی ئەو بڕیارەی ئێران، هاوكات پلانی كورتخایەن‌و درێژخایەن بۆ ڕوبەڕوبوونەوەی كاریگەری‌و مەترسییەكانی كەمبونەوەی ئاوی زێی بچوك خراوەتەڕوو.

بە بۆچوونی توێژەران كاتی گرتنەوەی ئاوەكە لەلایەن ئێرانەوە پێدەچێت پەیوەندیداربێت بە پڕۆسەی ڕیفراندۆمەوە كە بڕیارە 25-9 لە هەرێم‌و ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم ئەنجامبدرێت، "چونكە ئەم پڕۆژەیەی ئێران ڕاستە لە ساڵی (2007) ەوە كاری تێدا دەكرێت، بڕیار وابوو لەزستانی داهاتوودا پڕۆژەكە بخەنە كار، بەڵام بۆچی لەم وەرزی هاوینەدا ئاوەكەیان گرتەوە؟! بێگومان پەیوەندیدارە بە م بڕیارەی هەرێمەوە."

دوو مامۆستاكەی زانكۆی ڕاپەڕین وەك خۆیان دەڵێن، بەپێویستیان زانیوە بەدواداچۆنێكی زانستی وردو خێرا بكەن، بۆ وەرگرتنی وەڵامی چەندین پرسیاری پەیوەست بە ئاسایشی ئاو لە قەزای پشدەر.

ئەو دوو مامۆستایەی زانكۆ، 24ی ئەم مانگە سەردانێكی مەیدانییان ئەنجامداوە بۆ سەر زێی بچووك‌و هەستاون بەپێوانەكردنی بڕی ئاودەركردنی ئێستای ڕووبارەكە لەسنوری قەزای پشدەرو بەراوردكردنی لەگەڵ داتاكانی ساڵی 2016، هەروەها سەردانی پڕۆژەی ئاوی (خاص)یان كردووە كە ئاوی خواردنەوەی قەڵادزێ دابین دەكات‌و گفتوگۆی چڕیان لەگەڵ بەرپرسانی پڕۆژەكەو لێپرسراوی ئاوی قەڵادزێ‌ ئەنجامداوە.

دوای دەستكەوتنی چەندین ژمارەو زانیاری، هەڵسەنگاندن‌و بەراوردكردنی زانیارییەكان، ئەو دوو پسپۆڕەی جوگرافیا دەرئەنجامەكانی توێژینەوەكەیان لە چەند خاڵێكدا باسكردووە.

سەرەتا زانیارییان لەبارەی بەنداوی كۆڵەسە، خستوەتەڕوو كە یەكێكە لەكۆگاكانی گلدانەوەی ئاو، بەدووری 13 كیلۆمەتر لە باشوری خۆرهەڵاتی شاری سەردەشت لەسەر زێی بچووك (چۆمی كەڵوێ‌) بنیاتنراوە، بەنداوەكە لەجۆری گڵییە، بەرزیەكەی 114 مەترە، پانیەكەی 275 مەترە‌و توانای گلدانەوەی 545 ملیۆن ملیۆن مەتر سێجا ئاوی هەیە، واتە زیاتر لە 8%ی ئاوی بەنداوی دوكان.

بەنداوەكەی ئێران توانای بەرهەمهێنانی 150 میگاوات كارەبای ساڵانەو 482 كیلۆوات كارەبای لەكاتژمێرێكدا هەیە، لەساڵی 2007ەوە بە بڕی 1400 ملیارد تمەنی ئێران دەستكراوە بە دروستكردنی‌و لەچەند ڕۆژی ڕابردوودا بەتەواوی كەوتوەتەكار.

تاچەندە ئەو بەنداوە كاریگەری دەبێت لەسەر ڕێڕەوەی ئاوی زێی بچوك و بڕی ئاوەكەی لە هەرێم؟

دوو مامۆستاكەی زانكۆی ڕاپەڕین دوای خستنەڕووی ئامارەكانی بڕی بەرهەمی ئاوی ساڵانەی زێی بچووك، دەڵێن"بەبۆچوونی ئێمە و تێڕامان لە توێژینەوەكانی پێشتر، نزیكەی لەسەرووی (65%) ئاوی زێی بچووك لەدەرەوەی هەرێمی كوردستانەوە دێت، تێڕامانمان لەم ژمارانەوە دەردەكەوێت ئەم بەنداوە نابێتە هۆی وشكبوونی تەواوەتی زێ‌، بەڵام هەرچۆنێك بێت كاریگەری نەرێنی زۆری دەبێت لەسەر باشوری كوردستان، بەتایبەتی لە وەرزی هاوین و ساڵانی وشكە ساڵی، كەرتە جۆراوجۆرەكان لەقەزای پشدەر دەكەونە مەترسیەوە، هەروەها دەبێتە هۆی دابەزینی ئاستی ئاوی بەنداوی دووكان."

ئەوەشیان خستوەتەڕوو، بەنداوی كۆڵەسە تەنها بەنداو نییە كە لەسەر زێی بچووك دروستكراوە، بەڵكو لە ئێستادا ئەو وڵاتە سەرقاڵی دروستكردنی بەنداوێكی ترە لەسەر هەمان ڕوبار بەناوی بەنداوی (كانی سێو) كە ئێران دەیەوێت لە ڕێگەی لێدانی دوو تونێلەوە، ساڵانە نزیكەی 600 ملیۆن مەتر سێجا ئاو بۆ گۆمی ورمییە بگوازێتەوە لەم بەنداوەوە.

"بەم پێیەش بێت، ئەگەر ئێران بیەوێت پابەندی یاسا نێودەوڵەتییەكان نەبێت، ئەوە دەتوانێت (100%) ی ئاوی زێی بچووك بگرێتەوە، هەرچەندە نەیان شاردۆتەوە، كە دەیانەوێت (50%) ئاوی زێ‌ بگرنەوە، كە ئەمەش بەپێی یاسای نێودەوڵتی ڕێگەپێدراوە، لەئەنجامدا، ئەگەری ئەوە هەیە كەرتە جۆراوجۆرەكان لەسەر ئاوزێلی ڕوباری زێی بچووك بكەوێتە مەترسییەوە، گرفتێكی گەورەی كەم ئاوی لەنێو دانیشتوانی پارێزگای سلێمانی سەرهەڵدەدات، كە چارەسەری ئاسان نابێت، پێشتریش ئێران پلانی هەبووە بەتەواوی ڕێڕەوی ئاوی زێ‌ بگۆڕێت و بیگوازێتەوە بۆ دەشتی ورمییە بۆ ئەوەی لەبواری كشتوكاڵدا بەكاربهێنرێت." توێژینەوەكە وادەڵێت.

دوو مامۆستاكەی زانكۆی ڕاپەڕین ئاماژەیان بەوەشكردووە، بڕی ئاودەركردنی ئێستای ڕوباری زێی بچووك نزیكەی 7.3 مەتر سێجایە لە چركەیەكدا، لەكاتێكدا لە ڕێكەوتی 11/8/2016 بڕی ئاودەركردنی ڕوبارەكە 11 مەتر سێجا بووە لە چركەیەكدا، پێشیانوایە تاوەكو ناوەڕاستی مانگی 8ی ئەمساڵ بڕی ئاودەركردنی زێی بچوك دادەبەزێت بۆ كەمتر لە 3 مەتر لە چركەیەكدا.

لەبارەی پڕۆژیە ئاوی (خاص)ەوە كەسەرچاوەی دابینكردنی ئاوی خواردنەوەی قەڵادزێیە، ئەو توێژەرانە باسلەوەدەكەن، بۆ بەردەوامبوونی ئەو پڕۆژەیە لە ئێستادا بڕی ئاوی پێویست بە ڕوبارەكەدا دێت، بەڵام بەهۆی نەشیاوی شوێنی ئاوداركردنی پڕۆژەكە، لەڕێگای گلدانەوەی ئاوەكەوە چارەسەری ئەم كێشەیە كراوە، دەڵێن"ئەمەش ئەرك وتێچونی زیادكردووە، لەگەڵ ئەوەشدا چارەسەرێكی كاتی و لاوازە، وەئەگەر هەیە لەماوەی داهاتوودا لەگەڵ كەمبوونەوەی ئاوی زێ لەمانگی (ئاب) ەوە بۆ كەمتر لەم بڕەی ئێستای، ئەوەش چارەسەر نابێت و پڕۆژەكە لەكاردەكەوێت."

ڕێژەی 100%ی سەرچاوەی ئاوی خواردنەوەی شاری قەڵادزێ‌ لەئێستادا لە پڕۆژەی ئاوی خاص دابیندەكرێت، سەرجەمی ئەو پڕۆژانەی پێش دروستكردنی پڕۆژەی خاص لەكاردابوون ئیشیان پێناكرێت، لەبەرئەوە لە ئەگەری وشكبوونی تەواوەتی ڕوباری زێی بچوك ناتوانرێت پشت بە‌و پڕۆژانە ببەستێرێت وەك جێگرەوە.

لەبارەی مەترسییەكانی گرتنەوەی ئاوی ڕوباری زێی بچوك، توێژەران باسلەوەدەكەن جگە لە ئاوی خواردنەوە، كەرتەكانی كشتوكاڵ، ئاژەڵداری، بەرهەمهێنانی ماسی‌و چالاكی گەشتوگوزار زیانی گەورەیان بەردەكەوێت.

"بەجۆرێك مەترسی لەسەر نزیكەی 19 پڕۆژەی پەروەردەكردنی ماسی كە ژمارەی حەوزەكانیان 61 حەوزە دروستدەبێت، كە لەسەر زێی بچوك بنیاتنراون لەقەزای پشدەر، هەروەها مەترسی لەناوچوونی هەزاران دۆنم كشتوكاڵی جوتیاران دەكرێت، بەتایبەت بەروبوومە هاوینینیەكانی وەك (شوتی، بامییە، خەیار..هتد) كە پشت بەئاوی زێ‌ دەبەستن بۆ ئاودێری."

ئەوەش جگەلەوەی دەبێتەهۆی دابەزینی ئاستی ئاوی بەنداوی دوكان، بەمەش یەكێك لەبنەما سروشتییە گرنگەكانی گەشتوگوزار لەدەست دەدرێت كە ئاوی سەرزەوی (بەنداوی دوكان)ە، "هەروەها زیانێكی گەورەو كوشندە بەر سامانی ماسی سروشتی دەكەوێت، لەبەنداوی دووكان و زێی بچوك، لەبواری پیشەسازیش زیانێكی گەورە بەر سامانی چەوولم دەكەوێت، چونكە نزیكەی (17) كارگەی چەوولم لەسەر زێی بچوك بوونیان هەیە، كە جگەلەوەی پێویستیان بەئاوە بۆ كاركردن، هەروەها ئەگەر ئاو نەبێت كەرەستەی خاویشیان بەتەواوی كەم دەبێتەوە."

هەر بەپێی توێژینەوەكەی ئەو دوو مامۆستایەی زانكۆی ڕاپەڕین، ڕاستە بڕیاری گرتنەوەی ئاوەكە لەلایەن ئێرانەوە، لەئێستادا بەشێوەیەكی خێرا كاریگەری گەورەی لەسەر دانیشتوانی قەزای پشدەر دەردەكەوێت، "بەڵام لەداهاتودا لەئەگەری بەردەوامی گرتنەوەی ئاوی زێ‌ و كەمبوونەوەی داهاتی ئاوی بەنداوی دوكان، مەترسی گەورە ڕوبەڕوی كەرتە جۆراوجۆرەكانی وەك (كشتوكاڵ، پیشەسازی، گەشتوگوزار، ژینگە، بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا...هتد) ی پارێزگای سلێمانی و سەرجەمی دانیشتوانی حەوزی ڕوباری زێی بچوك لە پارێزگای هەولێر و كەركوكیش دەبێتەوە، گەورەترین گرفتیش دابینكردنی ئاوی خواردنەوەی شارەكان بەگشتی و شاری سلێمانی بەتایبەتی دەبێت، جگەلەوەی كاریگەری دەبێت لەسەر ناوەڕاست و باشوری عێراقیش."

"لەئەگەری كەمبوونەوەی ئاوی زێ‌ و بەنداوی دوكان، كێشەی پیسبوونی ئاو سەرهەڵدەدات، بەجۆرێك ڕەگەزە كیمیایی و بەكتریۆلۆجیەكانی ناو ئاو زیادەكەن، ئەمە جگەلەوەی ئەگەری بڵاوبوونەوەی فایرۆس و نەخۆشی لێدەكرێت، هەروەها وادەكات تێچووی بەرهەمهێنانی ئاوی پاك بۆ خواردنەوە زۆر بەرزبێتەوە."توێژینەوەكە وادەڵێت.

گرنگترین هەنگاوە خێراكان چین بۆ كەمكردنەوەی كاریگەری گرتنەوەی ئاوی زێی بچوك؟

دوو مامۆستاكەی زانكۆی ڕاپەڕین چەند هەنگاوێكیان دەستنیشانكردووە كە بەپێویستی دەزانن بەپەلە بگیرێنەبەر بۆ كەمكردنەوەی كاریگەری گرتنەوەی ئاوی زێیەكە لەلایەن ئێرانەوە.

لەخاڵی یەكەمی هەنگاوەكاندا باسیان لە پێویستی چڕكردنەوەی هەوڵەكان لەلایەن بەرپرسانی عێراق‌و هەرێم‌و پارێزگای سلێمانی‌و بەرپرسانی ناوخۆی قەزای پشدەر كردووە بۆئەوەی ئێران پاشگەز بكەنەوە لەگرتنەوەی ئاوی ڕوباری زێی بچوك، یاخود هیچ نەبێت گرتنەوەكەی دوابخات تا هاتنی وەرزی زستان، بۆ ئەوەی كاریگەری كەم بێت لەسەر باشوری كوردستان، "چونكە بەپێی یاسا نێودەوڵەتیەكانیش بێت ئێران ناتوانێت بەتەواوی ئاوی ڕوبارە هاوبەشەكان بگرێتەوە."

هەوڵدان بۆ دووبارە بەگەڕخستنەوەی بیرەكان‌و پڕۆژە كۆنەكان خاڵێكی دیكەی هەنگاوەكانە، بەجۆرێك دووبارە ببەسترێنەوە بە تۆڕی ئاوی قەڵادزێ‌، بۆ ئەوەی لەئەگەری بەردەوامی گرتنەوەی ئاوەكە، پلانی جێگرەوە جێبەجێبكرێت، هەروەها گواستنەوەی بەزوویی بەشێك لەكارمەندانی ناوچەكانی تر بۆ قەزای پشدەر بۆ ئەوەی بتوانرێت ئاو بۆ شار دابینبكرێت، لەگەڵ بەزوویی كاركردن بۆ لێدانی چەند بیرێك بەشێوەیەكی زانستی‌و خێراو ببەسترێنەوە بەخەزانەكانی ئاوی شاری قەڵادزێ-وە بۆئەوەی لەكاتی پێویست بەكاربهێنرێن.

لەخاڵی سێیەمیشدا دەڵێن، گرتنەوەی تەواوەتی بەنداوی دوكان تا كردنەوەی ئاوی زێی بچووك لەلایەن ئێران، بۆ ئەوەی ببێتە كارتێكی فشاری سیاسی لەسەر حكومەتی ناوەندی‌و كێشەكە بەنێودەوڵەتی بكرێت، ڕێگەیەك بێت بۆ كەمكردنەوەی كاریگەری گرتنەوەی ڕوبارەكە لەسەر دانیشتوانی شاری سلێمانی.

لەخاڵەكانی دیكەی هەنگاوە خێراكان، چاودێریكردن‌و پشكنینی بەردەوامی كیمیایی‌و فیزیایی‌و بەكتریۆلۆجی ئاوی ڕوباری زێ‌و خەزانەكانی ئاوی شاری قەڵادزێ‌-یە، تاوەكو دووربن لەپیسبوونی كیمیایی‌و بەكتریۆلۆجی بەهۆی كەمبوونەوەی ئاوەوە، بۆڕێگری كردن لەڕوودانی كێشەی تەندروستی، لەگەڵ بڵاوكردنەوەی ئاگاداری‌و هۆشیاری لەنێوان دانیشتوانی قەزای پشدەر، بۆ ئەوەی زیادەڕۆی لەبەكارهێنانی ئاو نەكرێت‌و بڕی پێدانی ئاو كەمبكرێتە بۆ 45 خولەك لەڕۆژێكدا.

دوو مامۆستاكەی زانكۆی ڕاپەڕین چەند خاڵێكی دیكەشیان خستوەتەڕوو كە هەنگاو و پلانی درێژخایەنن، لەوانە؛ كاركردن بۆ جێبەجێكردنی یاسا نێودەوڵەتییەكانی پەیوەست بەڕووبارە هاوبەشەكانی نێوان وڵاتان، دانانی پلانێكی گونجاو بۆ بەردانەوەی ئاوی بەنداوەكانی هەرێمی كوردستان، پەرەپێدانی بەردەوامی بەنداوەكان، بەزویی هاتنەسەر هێڵی بەرپرسانی حكومەتی هەرێم‌و لایەنە پەیوەندیدارەكان، ئەوەش بەمەبەستی كۆكردنەوەی داتای ورد و ڕاست لەسەر كۆی كەرتەكان‌و دەرامەتە سروشتییەكان هەرێمی كوردستان بەگشتی‌و دەرامەتی ئاو بەتایبەتی لەگەڵ هەوڵدان بۆ جێبەجێكردنی بەنداوە پێشنیازكراوەكان، بەتایبەت ئەو بەنداوانەی كە سەرجەم قۆناغەكانی لێكۆڵینەوەیان بڕیوە، تەنها ماوە بخرێنە تەندەرەوە، هەروەها كاركردن بۆ لێكۆڵینەوە لە بەنداوەكانی تر، بۆ ئەوەی لەساڵانی داهاتوو بخرێنە بواری جێەجێكردن.