پەرەگراف
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: لەرین جەزا - شاجوان ئەحمەد
دەستەواژەی "كۆتا چارەسەر بۆ پرسی جولەكەكان" دەربڕینێكی جوانتر بوو لەلایەن سەركردە نازییەكانی ئەڵمانیای نازییەوە بەكاردەهێنرا بۆ تەفن و تونا كردنی جوولەكەكانی ناو ئەڵمانیا و ئەوروپا. ئەو دەستەواژەیە ئاماژەیە بە كوشتنی بەكۆمەڵی جوولەكەكانی ئەوروپا. ئەمە كۆتایی هێنا بە سیاسەتی هاندان و زۆرلێكردنی جوولەكەكان بۆ چوونەدەرەوە لە ئەڵمانیای نازی و بەشەكانی تری ئەوروپا. ئەو سیاسەتە، بەهۆی ئەم "چارەسەرەوە"، نەما و ئەوەی كە شوێنی گرتەوە لەناوبردنێكی تەواو و پلان بۆ داڕێژراوی جوولەكەكان بوو.
چەند ڕاستییەكی گرنگ لەسەر بابەتەكە
١ – بە تەواوی ڕوون و ئاشكرا نییە كە هیتلەر چ كاتێك بڕیاری لەناوبردنی جوولەكەكانی دەركردووە. دەكرێت لە ساڵی ١٩٤١ بووبێت، لەگەڵ ئۆپەراسیۆنی داگیركردنی یەكێتی سۆڤییەت.
٢ –لە ٢٠ی كانوونی یەكەمی ساڵی ١٩٤٢، رێینهارد هایدریك، سەرۆكی پاراستنی نهێنی ئەڵمانی، كۆبوونەوەیەكی نهێنی ئەنجامدا كە ناسراوە بە "كۆنفرانسی ڤانسی،" لە پۆلیسە گەورەكانەوە تا بەرپرسانی مەدەنی تاوتوێی "چارەسەری كۆتاییان" كردووە تێیدا.
٣ –نازییەكان پلانی كوشتنی ١١ ملیۆن جوولەكەیان داڕشت لە چوارچێوەی "چارەسەری كۆتایی"دا، و لە كوشتنی ٦ ملیۆندا سەركەوتوو بوون.
نازییەكان زۆر جار دەستەواژە و دەربڕینی تازەیان بەكار دەهێنا ، بۆ شاردنەوەی سروشتی تاوانەكانیان، بۆ نموونە دەستەواژەی "چارەسەری كۆتایی" كە پلانێك بوو بۆ لەناوبردنی جوولەكەكان، هەر بۆ ئەو مەبەستەش بەكاریان دەهێنا.
ئەوە نەزانراو بوو كە سەركردە نازییەكانی ئەڵمانیا كەی بڕیاری یەكلاییكەرەوەیان دەربارەی جێبەجێكردنی "چارەسەرە كۆتاییەكە" دەركرد.
جینۆساید، یان كۆمەڵكوژی جوولەكەكان ئەنجامی دەیەیەك بوو لە جیاكاریی نەتەوەیی و ئاینیی بەرامبەر جوولەكەكان كە بەردەوام لە زیادبووندا بوو.
لە ژێردەسەڵاتی (ئادۆلف هیتلەر) جیاكاری و چەوساندنەوەی جوولەكەكان قۆناغ دوای قۆناغ دەستی پێكرد. دوای بەدەستهێنانی دەسەڵات لەلایەن حیزبی نازییەوە لە ساڵی ١٩٣٣، ئەو ڕەگەزپەرستیەی حكومەت خۆی پشتگیری دەكرد گۆڕا بۆ دوژمنكاریی دژی جوولەكەكان. بایكۆتی ئابووری، هەروەها توندوتیژیی (شەوی شوشە شكاوەكان) هەموویان ئاماژە بوون بۆ سەركوتكردنی جوولەكەكان و جیاكردنەوەیان لە كۆمەڵگە بە شێوەیەكی ڕێكخراو و دەركردنیان لە وڵات.
بڵاوبوونەوەی سیاسەتی دژە- جوولەكە
لە دوای ئەیلولی ساڵی ١٩٣٩ لە كاتی داگیركردنی پۆڵەندا(سەرەتاكانی دەستپێكردنی جەنگی جیهانی)، دژە جوولەكەكان سیاسەتێكی خراپ و ئەوپەڕی توندوتیژیان بەرامبەر زیندانیكراو و خەڵكی ئاسایی جوولەكە لە سەرانسەری ئەوروپا دەستپێكرد. نازییەكان سەرەتا گیتۆیان دروستكرد كە (چەند گەڕەكێك بوو دروستكرابوو لەلایەن حكومەتی گشتیەوە بۆ جیاكردنەوەی جوولەكەكان و كۆنتڕۆڵكردنیان) كە لە ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی پۆڵەندا بوو، بەڵام لەلایەن حكومەتی ئەڵمانیاوە چاودێریی دەكرا. هەروەها وارسیگاو(ناوچەیەك بوو لە ڕۆژئاوای پۆلەندا بەڵام لكابوو بە ئەڵمانیاوە). پۆڵەندیەكان و جوولەكەكانی ڕۆژئاوای ئەوروپا هەموویان دوورخرابوونەوە بۆ ئەو گەڕەكانە كە زۆر قەرەباڵغ بوون لە ڕووی تەندرووستیشەوە شیاو نەبوون بۆ ژیان، جگە لە نەبوونی خۆراكی پێویست بۆ خواردن.
ئۆپەراسیۆنی كوشتن دەست پێدەكات
دوای داگیركردنی یەكێتی سۆڤییەت لە حوزەیرانی ١٩٤١، هێزە ئەڵمانییەكان و پۆلیسی نهێنی(كە وەك یەكەی كوشتنی گەڕۆك) كاریان دەكرد، دەستیان كرد بە كوشتنی بەكۆمەڵی جوولەكەكان. لە سەرەتای پاییزی ١٩٤١دا، هێزەكانی پۆلیسی نهێنی و سوپای ئەڵمانی بارهەڵگری گازییان دروستكرد كە بۆری تایبەتی تێدا بوو بۆ ڕشتنی گازی ژەهراوی یەكەم ئۆكسیدی كاربۆن بەسەر ئەو شوێنانەی بە كۆمەڵ جوولەكەكانی تێدا بەندكرابوون. وا دانرابوو كە دوای تەقە لێكردنیان ئەو گازەیان بەسەردا بڕژێنرێت.
دوای چوار هەفتە لە هێرشكردنەسەر یەكێتی سۆڤییەت، هیتلەر فەرمانی بە هێنریك هیملەر سەرۆكی سوپای تایبەت كرد، بەرپرسیارێتی تەواو بگرێتە دەست لەلایەنی ئاسایشی ئەو ناوچانەی سۆڤییەت كە داگیركرابوون، دەسەڵاتی تەواوی دایە دەست هیملەر بۆ سڕینەوەو نەهێشتنی هەر هەڕەشەیەك بۆ سەر یاسا ئەڵمانییەكان. دوو هەفتە دوای ئەوە، لە ٣١ی تەمموزی ١٩٤١ دا، سەركردە هێرمان گویرین، دەسەڵاتی تەواوی دا بە ڕێینهارد هێیدریك، ژەنەڕاڵی پۆلیسی نهێنی، كە ئامادەكاری بكەن بۆ جێبەجێكردنی پلانی "چارەسەری تەواو بۆ پرسی جوولەكەكان".
ناوەندەكانی كوشتن
لە پاییزی ١٩٤١(هینریك هیملەر)سەرۆكی سوپای نهێنی، فەرمانێكی دەركرد بۆ سەرۆكی پۆلیس لە ناوچەی لوبلان ژەنەڕاڵ (ئۆلیدۆ گلۆبخنیك) ئەویش جێبەجێكردنی پلانی كۆمەڵكوژی جوولەكەكان بوو بە شێوەیەكی ڕێكخراو، لە كۆتاییدا ناوی (ئۆپەراسیۆنی ڕێینهارد) لەم پلانە نرا، كە دەگەڕایەوە بۆ ناوی هایدریك(لە ساڵی ١٩٤٢ لەلایەن پارتیزانەكانی چیكەوە كوژرا). وەك بەشێك لە ئۆپەراسیۆنەكەی ڕێینهارد، سەركردە نازییەكان هەستان بە درووستكردنی سێ ناوەندی كوشتار لە پۆڵەندا، ئەوانیش بیلزیك، سوبیبۆر و تریبلینكا بوون. لە درووستكردنی ئەم ناوەندانەش تەنها یەك ئامانجیان هەبوو، ئەویش كوشتنی بە كۆمەڵی جوولەكەكان بوو.
كەمپی سەربازیی(ماخدانیك) لەو ماوەیەدا وەك ناوەندێكی كوشتار، سودێكی باشی گەیاند بە حكومەت بۆ كوشتاری جوولەكەكان، لە ژوورە گازاوییەكانی كەمپەكەدا، هێزە نهێنیەكان دەیان هەزار جوولەكەیان لەناو برد، لە پێش هەمووشیانەوە ئەو كرێكارانەیان لەناو برد كە لە كارەكانیان لاواز بوون‌و هێزیان نەمابوو. پۆلیس و سوپای نهێنی ئەڵمانیا بە نزیكەیی 152 هەزار كەسیان لەناو برد لە بارهەڵگرە گازاوییەكانی ناوچەی (كێلمنۆ) كە لە دووریی ٣٠ میل بوو لە باكووری ڕۆژئاوای لودز كە زۆربەیان جوولەكە بوون، چەند هەزارێكی كەمیشیان غەجەری بوون. لە بەهاری ١٩٤٢ هیملەر كەمپی ئۆشڤیتز٢(ئۆشڤیتز-بیركیناو)ی دیاری كرد وەك ناوەندێكی تری كوشتن. دەسەڵاتدارانی سوپای نهێنی نزیكەی یەك ملیۆن جوولەكەیان لە دەوڵەتە جیاوازەكانی ئەوروپاوە كوشت لەم كەمپەدا.
هێزی هەڵمانی‌و پۆلیس نزیكەی 2 ملیۆن‌و 700 هەزار جوولەكەیان لەو ناوەندانەدا كوشت، بە خنكاندن بە گاز یان تەقەلێكردن، لە كۆمەڵكوژییەكدا كە ناسرا بە "چارەسەری كۆتایی" كە پێكهێنرا بۆ كوشتنی جوولەكەكان بە ژەهراویكردن و تەقەلێكردن و هۆكاری تر، ٦ ملیۆن پیاو و ژن و منداڵی جوولەكە كوژران لەم ڕەشكوژییەدا كە بە گشتی بە هۆلۆكۆست ناسراوە، ئەو ڕێژەیەش دەكاتە دوو لەسەر سێی جوولەكەكان كە لە ئەوروپادا دەژیان پێش جەنگی جیهانی دووهەم.
