پەرەگراف- هەڤاڵ زەنگەنە
بەدوریی سەدان كیلۆمەتر لەزێدی خۆیانەوە، لە خاكێكی لمینی غەریبیدا كۆمەڵكوژكران و دوای سێ دەیە ڕوفاتەكانیان دۆزرایەوە، بەڵام جارێكیتر بەبێ شادبونەوە بەئازیزانیان و هەر بە نەناسراوی دەخرێنەوە ژێرگڵ.
ئێسك و پروسكی ئەنفالكراوانی كورد، چەند مانگێكە لە نێو سندوق و لەسەر رەفەكانی پزیشكی دادی بەغدا دانراون، بەبێ ئەوەی كەسوكاریان بدۆزرێنەوە.
بەر لەوەی بناسرێنەوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان بە نیازە ڕوفاتەكان بهێنێتەوە و لە ساڵیادی شاڵاوەكانی ئەنفالدا، لە 14ی نیسانی 2020 لە زنجیرەیەك گۆڕی ئامادەكراودا لە قەزای چەمچەماڵ بەخاكیان بسپێرێتەوە.
ئەوەی بەلای كەسوكاری قوربانییانەوە جێی قبوڵ نییە، دوای سێ دەیە چاوەڕوانی، ناكرێت بەبێ لە ئامێزگرتنی ڕوفاتی ئازیزانیان و ماچێكی كێلی گۆڕەكانیان بێخەم دابنیشن، هەرچەندە ناناسرێنەوە كام ڕوفاتە كەسوكاری كێیە.
"من بە بەڵگەوە قسە دەكەم، DNA بۆ ڕوفاتەكان ناكرێت و وەزارەتی شەهیدانی هەرێم كەمتەرخەمە، ئەوان و دەزگای شەهیدانی بەغدا دەستیان تێكەڵكردووە و پێچەوانەی بەڵێنەكانیان كاردەكەن، ڕێككەوتون لەمەودوا ئەو گۆڕە بەكۆمەڵانەی دەدۆزرێنەوە دوور لە چاوی كامێراكان دەربهێنرێن و بهێنرێنەوە" تەیمور عەبدوڵا وای وت.
تەیمور تاقانەی ئەنفال و ڕزگاربووی گۆڕە بە كۆمەڵەكانی كۆمەڵكوژی ئەنفالە، بۆ پەرەگراف وتی "وەزیری شەهیدانی هەرێم تەنانەت گومانی كردووە منیش ڕزگاربووی گۆڕی بە كۆمەڵ بم".
ئەو ڕوفاتانەی بڕیارە بگەڕێنرێنەوە هەرێمی كوردستان لە بیابانەكانی سەماوە دۆزرانەوە، كە بە دوریی سەدان كیلۆمەتر دەكەوێتە باشوری عێراق.
گۆڕە بە كۆمەڵەكەی ژن‌و منداڵانی كورد لە سەماوە كە 23-7-2019 دەست بە هەڵدانەوەی كرا. وێنە؛ وتەبێژی وەزارەتی شەهیدان ناردوویەتی بۆ پەرەگراف.
تەیمور تەتیا گلەیی لە نەبونی پشكنین نییە، ئەو دەڵێت، هەڵدانەوەی گۆڕەكانیش زانستیی نەبون، "بە شۆفڵ و حەفارە هەڵدراوەتەوە، شێوازی جەریمەكە شێوێنراوە".
ئەو دوای 20 ڕۆژ لە هەڵدانەوەی گۆڕەكە چووەتە ئەو ناوچەیە و دەڵێت"زۆر كەلوپەلی وەك ئێسك و مو و مورو و جزدان و فیشەك جێهێڵراوە، لە شوێنەكە خۆم هەڵم گرتۆتەوە و بە ڤیدیۆ هەیە، كەچی بەرپرسێكی وەزارەتی شەهیدان وتویەتی تەیمور لە گۆڕێكی بە كۆمەڵی كوەیتییەكان هەڵیگرتۆتەوە، باشە سەربازی كوەیتی مەمەی شیری منداڵی بۆچی بووە؟!".
لە پارێزگای سەماوە سێ گۆڕی بە كۆمەڵی ئەنفال هەن، یەكێكیان لە 23ی تەمموزی 2019 دەست بەهەڵدانەوەی كرا كە ڕوفاتی 171 كەسی تێدایە لە ژن و منداڵ.
بەوتەی تەیمور، ئەو ڕزگاربوی ئەو گۆڕەیە و ئەوانەیشی لەو گۆڕەدا بون كەسوكاری ئەو بون، "زۆر گۆری تر هەیە لەو سنورە من دەیزانم و ناوێرم ئاشكرای بكەم".
"من تاكە ڕزگاربووی ناو ئەو گۆڕە بە كۆمەڵەم، 110 كەس لە خێزان و كەسوكارەكەمی تێدایە، تا ئێستا كەسێك نەیوتووە وەرە با سمپڵت لێ وەربگرین بۆ پشكنینی DNA و ناسینەوەی ڕوفاتەكان".
تەیمور ڕازی نییە ڕوفاتەكان ببرێنە چەمچەماڵ، دەڵێت كەسوكاری ئەوی تێدایە و با ببرێنە زیدی خۆیان لە ناوچەی گەرمیان.
ئەو گۆڕەی هەڵدرایەوە، پەردەی لەسەر چەندین چیرۆكی كۆمەڵكوژی كورد هەڵدایەوە، دیمەكانی بەلای خەڵكەوە زۆر تراژیدی بون؛ لەوێ تەرمی دایكێك هەبوو كە مناڵێكی تازە لەدایكبووی پێچراوەی لە باوەشدابوو و شەش منداڵی لە دەوروبەری هەبون و چاوی بەسترابۆوە، هەمووشیان پێكەوە گولـلەبارانكرابون، پێڵاوی لەپێ نەكراوی منداڵ لە گیرفانی دایكیدابوو، كۆڵەپشت و جلوبەرگ و پێداویستی منداڵی تازە لەدایك بووی تێدابوو.
گۆڕە بە كۆمەڵەكەی ژن‌و منداڵانی كورد لە سەماوە كە 23-7-2019 دەست بە هەڵدانەوەی كرا.
وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوانی حكومەتی هەرێم، پشتڕاستی زانیارییەكان دەكاتەوە كە پشكنینی DNA بۆ ڕوفاتەكان و كەسوكارەكەیان نەكراوە.
فوئاد عوسمان، وتەبێژی وەزارەتەكە بۆ پەرەگراف وتی "ئەم تەرمانەی دەهێنرێنەوە هی ئەو گۆڕە بەكۆمەڵانەی سەماوەن كە ژمارەیان زیاتر لە 170 تەرمە و پێشتریش 2800 تەرم هێنراوەتەوە".
"تەرمەكان سامپڵی ئێسكیان لێ وەرگیراوە و كۆدیان لێ دراوە، كۆدەكە لەسەر كێلی گۆڕەكە دەدرێت و لە داهاتوودا كە پشكنینی DNA و دواتر پشكنینی كەسوكاریان كرا دەزانرێـت تەرمی كام گۆڕ لێكچووە لەگەڵ كام كەسەدا".
بەوتەی فوئاد عوسمان هۆكاری ئەنجامنەدانی ئەو پشكنینە لە ئێستادا، ئەوەیە "پڕۆسەیەكی درێژخایەنە، تێچووی زۆرە و تیمی تایبەت و كەرەستەی پێویستی دەوێت".
كەسوكاری ئەنفالەكان، كە بەشێكیان تا ڕوخانی حوكمی بەعس بە سەرۆكایەتی سەددام حسێن لە 2003دا ئومێدی ئەوەیان هەبوو ڕۆڵە بێسەروشوێنەكانیان لە ژیاندا مابن و بگەڕێنەوە، چەند ساڵێكە تەنیا هیوایان ئەوەیە بە تایبەت تاقانەكانی ئەنفال، نمونەی DNAیان وەربگیرێت و ئەنجامەكەی هەڵبگیرێت، تا كاتی هەڵدانەوە و گەڕانەوەی ڕوفاتی ئەنفالەكان.
سالار مەحمود، ڕاوێژكار لە سەرۆكایەتی كۆماری عێراق، كە پێشتر لە نزیكەوە چاودێری هەڵدانەوەی گۆڕە بە كۆمەڵەكەی سەماوەی كردووە و لە پزیشكی دادی بەغداش بەدواداچونی بۆ چارەنوسی ڕوفاتەكان كرد، دەڵێت: كەموكوڕی لە پڕۆسەكەدا هەیە.
"پشكنینی DNA نەكراوە بۆ كەسوكاری قوربانییان تاوەكو لەگەڵ جیناتی ڕوفاتەكاندا بەراورد بكرێن" سالار بۆ پەرەگراف وای وت.
ئەو پێیوایە ئەوە گرفتی هەردوو حكومەتی عێراق و هەرێمە، "كەموكوڕییەو بەدەنگەوەنەهاتنە بۆ داوای چەندین ساڵەی كەسوكاری قوربانییان".
هەروەها باسی لەوەكرد بەپێی یاسای گۆڕە بەكۆمەڵەكان، هەر گۆڕێك هەڵدەدرێتەوە پێویستە لە شوێنیدا مۆنۆمێنت و سیمبوڵێكی شایستە دروستبكرێت، تا بزانرێت ئەو شوێنە گۆڕی بەكۆمەڵ بوەو لە یادەوەریدا بمێنێتەوە.
"بەڵام لە سەحرای سەماوە ئەو كارە نەكراوە، ئەمەش كەموكوڕییە"، جگە لەوە پێیوایە تیمی گەڕان و پشكنین و هەڵدانەوەی گۆڕەكان پێویستیان بە كەرەستەو پشتیوانی زیاترە، چونكە كارەكەیان ئاسان نییە.
ڕاوێژكارەكەی سەرۆكایەتی كۆمار داوایكرد ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان لەنزیكەوە چاودێری و ئاگاداری هەنگاوەكانی پشكنین و هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان بن.
سالار مەحمود لە بەسەركردنەوەی ڕوفاتەكان لە بەغداد.
لە هەرێمی كوردستان لە كۆی 182 هەزار ئەنفالكراو و ئەنفالی بارزانییەكان، تەنیا ڕوفاتی دوو هەزار و 500 ئەنفالكراو لە بیابانەكانی ناوەڕاست و خواروی عێراق هێنراونەتەوە، ئەوەش لە مۆنۆمێنتەكانی تایبەت بە ئەنفال بەخاكسپێردراون.
دكتۆر هونەر ئەمین، دكتۆرا لە یاسای تاوانی نێودەوڵەتی بۆ پەرەگراف وتی "یەكێك لە هەنگاوە سەرەكییەكانی بە جینۆساید ناساندنی هەر تاوانێك كۆكردنەوەی بەڵگەنامە و دۆكیۆمێنتەكانە لەسەر تاوانباران، یەكێك لە بەڵگە گرنگەكان لەبەر دەستی كورد دا ئەو ڕوفاتانەیە".
بە بەڵگەكردنی ڕوفاتەكان، بەوتەی هونەر، پێویستی بە پشكنینی DNA یە، تا بسەلمێت كوردن، ئەوكات ئەگەر دوای 100 ساڵیش بێت هەر لە دادگادا ئەنجامەكەی بەكاردێت.
"كۆمەڵێك بەڵگەی زۆر هەیە بەدەستی كوردەوە بیسەلمێنێت كە جینۆساید كراوە، بەڵام لەگەڵ پشكنینی DNA دەبنە تەواوكەری یەكتر".
ئەو پسپۆڕەی یاسای تاوانی نێودەوڵەتی پێشنیاری كرد ڕوفاتانەكان بە هەر شێوەیەك و هەر تێچویەك بووە پشكنینی DNA یان بۆ بكرێت و بناسرێنەوە، چونكە ئەگەر نەكرێت، بە زیانی دۆسیەكە دەشكێتەوە.
شاڵاوەكانی ئەنفال، لە ساڵی 1988 و بۆ ماوەی حەوت مانگ بەردەوام بوو (شوبات بۆ ئەیلول)، لەو ماوەیەدا بە شەش قۆناغ و لە هەشت ناوچەی جیاوازی كوردستان ڕژێمی بەعس زیاتر لە 182 هەزار كەسی بێسەروشوێن كرد و دواتر كۆمەڵكوژكران، جگە لە وێرانكاریی هەزاران گوند.