یاسای نوێی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق؛ كێ‌ براوە دەبێت خەڵك یان حزبەكان؟

پەرەگراف- ڕاستی حەمەئەمین

یاسای نوێی هەڵبژاردن لە عێراق، دەستوپەنجەی خۆپیشاندەران و خەڵكی بەسەرەوە دیارە، هەموان چاویان لەوەیە بزانن كێ‌ براوەی یارییەكە دەبێت، خەڵك یان حزبە گەورەكان.

لە ژێر فشاری خۆپێشاندەرانی مەیدانی تەحریر لە عێراق، لە 24ـی 12ـی ساڵی 2019، پەرلەمانی عێراق یاسای هەڵبژاردنی پەسندكرد، كە لە 50 ماددە پێكهاتووە، سەرەتای ئەم هەفتەیە بازنەكانی هەڵبژاردنیش پەسەندكران، كە عێراق لە 18 بازنەوە كراوە بە 83 بازنەی هەڵبژاردن و 83 كورسیش بۆ كۆتای ژنان دیاریكراوە.

مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق شەشی حوزەیرانی ساڵی 2021ی دیاریكردووە بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە.

گۆڕانكارییەكانی یاساكە چین؟

یاسای پەسەندكراوی هەڵبژاردن چەند گۆڕانكارییەكی جەوهەری لە خۆدەگرێت، كە وەك شارەزایان باسی دەكەن دەكرێت نەخشەی سیاسی عێراق بەجارێك بگۆڕێت.

ئارام جەمال، بەرێوەبەری پەیمانگەی كوردی بۆ هەڵبژاردن، بۆ پەرەگراف وتی: ئەم یاسایە لیستی بەجێهێشت، لە هەڵبژاردنی داهاتوو لیستی حزبی نامێنێت و دەچێتە سەر كاندیدكردنی تاكەكەس، واتە ئەوەنەما حزبەكان ناوی 100 كەس بێنن دەنگیان پێ كۆبكەنەوە و دوایی دەنگەكان بگوازرێتەوە بۆ كەسی یەكەم و دووەم و سێیەم، بەڵكو هەر كاندیدێك خۆی توانی براوەی یەكەم بێت ئەو دەیباتەوە.

وەك ئارام جەمال باسی دەكات، لە ڕابردوودا سەرۆك حزب یان كەسایەتییەكی دیاری حزبێك خۆی كاندید دەكرد بۆ ئەوەی دەنگ كۆبكاتەوە، بەڵام دواتر نەدەچووە نێو پەرلەمان، ئەم یاسایە ڕێگری لەمە دەكات و كۆتایی بەم سیناریۆیانە دەهێنێت، وتیشی "ئەوە نەما یەك كەس 100 هەزار دەنگ بهێنێت و بەخۆیەوە پێنج كەسی تریش ببات بۆ پەرلەمان، ئێستا هەركەسە و بەری ڕەنج و شانی خۆی دەخوات".

بەپێی یاساكە لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن كەسێك كە تەمەنی لە 25 ساڵ كەمتر نەبێت و مەرجە دەستورییەكانی تێدابێت و دانیشتو و دەنگدەری بازنەی هەڵبژاردنەكەی بێت، دەتوانێت خۆی كاندید بكات.

لەم هەڵبژاردنەدا هاوڵاتی دەنگ بە لیست نادات بەڵكو ڕاستەوخۆ دەنگ بە كاندید دەدات لەو بازنەی هەڵبژاردنەی مافی دەنگدانی تێدا هەیە.

سەعید كاكەیی ئەندامی پێشووی ئەنجومەنی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی عێراق بە پەرەگرافی وت "ئەم یاسایە دوو گۆڕانكاری بنەڕەتی تێدایە، یەكەم: سیستمی هەڵبژاردنی ڕێژەیی نەما، بوو بە بە سیستمی زۆرینە، واتە لەسەر ئاستی بازنە كێ زۆرینە بێنێت ئەوە براوە دەبێت، دووەم: سیستمی فرە بازنەیی هێنایە ئاراوە".

كۆمیسیۆنی نوێ دەتوانێت هەڵبژاردن بەڕێوەبەرێت؟

بۆچونێك هەیە پێیوایە گرفتی سەرەكیی لە هەڵبژاردنی داهاتوودا ئەوەیە ئەم كۆمسیۆنە كە لە دادوەرەكان پێكهاتوون، بۆ ئەم كارە ئەزموونیان لەگەڵ هەڵبژاردن كەمە، ئەوان زیاتر مامەڵەیان لەگەڵ كاغەزدا كردووە، بۆیە بەهرەشیان لەسەر پڕۆسەی هەڵبژاردن كەمە.

هاوژین عومەر ڕاوێژكاری سەرۆككۆماری عێراق لەو بارەوە بە پەرەگرافی وت "كارانەبوونی كۆمیسیۆنی ھەڵبژاردنەكان و چارەسەرنەكردنی گرفت و كەلێنەكانی، زیانی گەورە لەپاكیەتی و سەركەوتنی پڕۆسەی ھەڵبژاردنەكان دەدات".

ڕاوێژكارەكەی سەرۆككۆمار ئاماژەی بەوەشكرد، ھەڵبژاردنی داھاتوو ھەڵبژاردنێكی زۆر ھەستیار و پڕ لە كێشمەكێشی سیاسیی دەبێت، چونكە ئامانج لێی گۆڕینی نەخشەی سیاسیی عێراقە، ئەگەر لایەنە پەیوەندیدارەكان بە ئیدارەدانی پڕۆسەكە سەركەوتوو نەبن لە ئەنجامدانی ھەڵبژاردن، دوور نییە قەیرانی قووڵتر بۆ عێراق دروست ببێت تا ئاستی شەڕ و ڕووبەڕووبوونەوەی ناوخۆیی.

كۆمسیاران لە 7 دادوەر و دوو ڕاوێژكاری یاسایی پێكدێن، سەعید كاكەیی، بۆچونێكی جیاوازی لە راوێژكارەكەی سەرۆك كۆمار هەیەو دەڵێت، پیشە و ئەزمونیان زۆر دەوڵەمەندە لە یاسادانان و ڕێزگرتن و جێبەجێكردن و ئیدارەدانی یاسا، هەڵبژاردن ئەو شتانەی زۆر پێویستە، تەنها ئەوەی تێیدا تازەن و ئەزمونیان تیایدا نییە، مەسەلە تەكنیكی و هونەرییەكەیە، لە ماوەی ئەم 10 مانگەی دەست بەكاربوون ئەزمونێكی باشیان بۆ خۆیان پەیداكردووە.

بەڕێوەبردن و ئەنجامدانی پڕۆسەی هەڵبژاردن بۆ سەرتاسەری عێراق 250 تا 300 ملیۆن دۆلاری پێویستە، لەم دۆخەدا كە بودجەی عێراق لە كورتهێناندایە دیارنییە حكومەت دەتوانێت ئەو بڕە پارە بۆ كۆمسیۆن تەرخان بكات یان نا.

یاسای نوێی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق، لە كۆتایی ساڵی 2019 لەلایەن پەرلەمانی عێراقەوە پەسەند كرا.

لەدوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی 2003 تا ئێستا چوار جار ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمیسیاران گۆڕدراون.

ئومێد دەگەڕێتەوە بۆ خەڵك؟

هەڵبژاردن دوای هەڵبژاردن ڕێژەی بەشداری هاووڵاتیان لە دەنگدان كەمدەكات، ئەمەش مەترسییەكی جدییە لەسەر پڕۆسەی هەڵبژاردن.

لە هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە 2018دا، لە هەولێر ٥٨%، دهۆك ٦١% ، سلێمانی ٥٣%، هەڵەبجە ٦٠% ی دەنگدەران بەشداریی پڕۆسەی دەنگدانیان كردووە، كۆی گشتی لەسەدا ٥٣ بوو‌.
هۆگر چەتۆ ڕێكخەری تۆڕی شەمس بۆ چاودێری هەڵبژاردن، پێیوایە هەموو گۆڕانكارییەك بەشداریی هاوڵاتیان لە هەڵبژاردندا زیاد دەكات.

چەتۆ، بۆ پەرەگراف ڕونیكردەوە، سێ ڕێگا بە باش دەزانێت تا ڕێژەی بەشداری هاوڵاتیان لە هەڵبژاردندا بەرز ببێتەوە و هاوڵاتی و سندوقەكانی دەنگدان ئاشت ببنەوە، ئەوانیش:

یەكەم؛ كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن گرەنتی بكات تەزویر نەكرێت و پڕۆسەیەكی پاك و بێگەرد بكرێت.

دووەم: پەیوەندی بە بەڵێنی بانگەشەی هەڵبژاردن هەیە، خەڵكێك بهێندرێنە پێش كە ڕابردوویەكی پاكیان هەبێت و شایەتییان بۆ بدرێت لە ڕابردوو كاری باشیان كردووە و خەڵك متمانەی پێیان هەبێت.

سێیەم: هەڵمەتی هەمەلایەنەی یەكانگیری گەورە بۆ هاندانی خەڵك بۆ بەشداری هەڵبژاردن بكرێت، كە ئەمە زۆرجار بە گەورەیی بینراوە، لە نەتەوەیەكگرتووەكان، دامەزراوەی ڕاگەیاندن، ڕێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی، پیاوانی ئاینی، سەرۆكی عەشرەتەكان، ئەوانەی كە نفوز و كاریگەرییان لەسەر كۆمەڵگە هەیە، هەڵمەتی نیشتیمانی بۆ بەشداری لە هەڵبژاردن ڕابگەیەندرێت.

بەرژەوەندی خەڵك لە نێو گەمە سیاسیەكەدا

مەبەستی سەرەكی خۆپیشاندەران لە گۆڕینی یاسای هەڵبژاردنەكان ئەوە بوو كە چیتر پارتەكانی ئێستای دەسەڵاتدار نەتوانن بەشێوەی لیست و لەسەر بنەمای یەك بازنەیی هەر پارێزگایەك هەموو دەنگەكان بۆخۆیان ببەنەوە.

هەرچەندە لەدوای 2003وە لە پڕۆسەی پەرلەمانی و پێكهێنانی حكومەت خەڵك لە عێراق و هەرێم بەشداری كارایان هەبووە، بەڵام هێشتا ژیان و گوزەرانیان دەردەداری دەیان كێشە و قەیرانە.

هیچ كاتێك وەك ئێستا یاساو وادەی هەڵبژاردن بە دڵی ئەوان نەبووە، بەڵام هێشتا چەندین تارمایی لە دەوری بە دیهاتنی خەونەكانی خەڵك هەن.

بە تێڕوانینی ئارام جەمال ئەم یاسا نوێیە ئەگەر وەك خۆی جێبەجێبكرێت، دیموكراسی قۆناغێكی زۆر باش دەڕواتە پێشەوە، ئەگەر هێزە چەكدار و پارەدارەكان، ئەوانەی پەیوەندییان بە دەوڵەتانەوە هەیە، پڕۆسەكە بە ساختەكاری و گۆڕینی سندوق ناشرین نەكەن، خزمەتێكی گەورە بە دیموكراسی و بەبەشداری سیاسی هاوڵاتیانیش دەكات.

یاساكەو حزبەكان

بۆچونێك لە شەقامی سیاسیدا كۆدەنگی لەسەرە كە حزبە گەورەكان سوودمەندی یەكەمی ئەم یاسایە دەبن، دەوترێت لە هەر وڵاتێك ئەم یاسایە پەیڕەو كرابێت تەنها دوو سێ حزب لە گۆڕەپانی سیاسی ماونەتەوەو ئەوانی دیكە سڕاونەتەوە.

ئارام جەمال، بەرێوەبەری پەیمانگەی كوردی بۆ هەڵبژاردن، دەڵێت: ئەم یاسایە لە قازانجی حزبێكدایە ژینگەی ناوخۆی تەندروست بێت، جەماوەرێكی هەبێت، ئەگەر بانگەشەی كرد وتی دەنگ بدەن بە فڵان كاندید جەماوەرەكەی دەنگی پێ بدات.

"ئەو حزبانەی یەك كورسییان هەیە، كورسییەكەیان ناهێننەوە، بەڵام ئەو حزبانەی دوو كورسی بەرەو سەریان هەیە، هەوڵ بدەن دەتوانن كورسی بێننەوە، دەبێت ناوچەی جێ نفوزی خۆیان بزانن، بزانن لە كوێ جەماوەرەكەیان چڕبووەتەوە، ئەو كاندیدەشی كە دایدەنێن دەبێت بە دڵی جەماوەرەكە بێت، نەك بە دڵی مەكتەب سیاسییەكە یان سەركردایەتییەكە" ئارام جەمال وای وت.

هۆگر چەتۆ، ڕێكخەری تۆڕی شەمس، پێیوایە گەرچی هێشتا تاقینەكراوەتەوە تا دەرئەنجامی دیار بێت، "بەڵام بە بڕوای من ئەم یاسایە لە بەرژەوەندی حزبە گەورەكاندایە".

دەنگی حزبە كوردییەكان لە ناوچە جێناكۆكەكان؟

لایەنە كوردستانییەكان لەگەڵ ئەم جۆرە دابەشكردنەی بازنەكان نەبوون و تێكڕا لەگەڵ ئەوە بوون عێراق بە 18بازنە بمێنێتەوە، بەڵام هەوڵەكانیان سەری نەگرت، ئەوان پاساوی ئەوەیان هەبوو كە ئەمە بۆ پەرتكردنی دەنگی كوردە لە ناوچە جێ ناكۆكەكان و مەترسی ئەوەیان هەیە كە كورد نیوەی كورسییەكانی لەو ناوچانە لەدەست بدات، كە لە كەركوك زۆرینەیە و لە موسڵ و سەلاحەدین و دیالەش قورسایی هەیە.

لەناوخۆشیاندا پارتی و یەكێتی لەسەر دابەشكردنی بازنەكانی كەركوك ناكۆكییان لە نێواندا هەبوو.

سەعید كاكەیی، بە ئەزمونی خۆی پێشبینی دەكات دەنگی كورد لە هەر سێ پارێزگای كەركوك و دیالە و نەینەوا، بە گشتی 2 تا 4 كورسی زیاد بكات، بەڵام ڕوونی نەكردەوە چۆن.

ئارام جەمال، لە پەیمانگای كوردی بۆ هەڵبژاردن، دەڵێت كورد ناچارە لە ناوچە جێناكۆكەكان هاوپەیمانێتی بكات، لەبەرئەوەی دەنگەكانی پەرش و بڵاو نەبێتەوە و بتوانێت كورسی ببات.

وتیشی: كورد لە ناوچە ناكۆكەكان زەرەر ناكات، زیانی هەر بە قەد توركمان و عەرەبە، ئەگەر كوردەكان نەتوانن چەند كاندیدێكیان هەبێت بە هەموویانەوە و ئاڕاستەی دەنگدەرەكانیان نەكەن بەوەی كە دەنگ بەو كاندیدانە بدەن، بەڵێ ئەوە خراپە، بۆ توركمانیش هەمان شت ڕاستە".

ساختەكاری؛ مۆتەكەی هەڵبژاردن

ساختەكاری بابەتی گەرمی هەموو هەڵبژاردنێكە، دوای دوایین هەڵبژاردن كە لای لایەنەكانی دەرەوەی دەسەڵات لە هەرێمی كوردستان بە هەڵبژاردنی ساختەكاری ئەلكترۆنی بەناوبانگە، بە وتەی ئەو حزبانە لە هەڵبژاردنەكەی 12ی ئایاری 2018 دەنگەكانیان لە سنوری سەوز بە هاككردنی جیهازەكان زۆرینەی ڕۆشتووە بۆ یەكێتی نیشتیمانی، لە سنوری زەردیش دەنگەكانیان ڕەوانەی لای پارتی دیموكرات كراوە.

لە عێراقیش چەندین لیست و كوتلە ناڕەزاییان لەسەر ئەنجامەكان هەبوو دیارترینیان لیستی نەسری حەیدەر عەبادی سەرۆكوەزیرانی ئەوكات بوو، كە پێی وابوو ئەگەر ساختەكاری لێ نەكرایە ڕێژەی دەنگەكانی زۆر بەرز دەبوو.

ئارام جەمال، دەڵێت ئەگەر دەنگدانەكە بە بایۆمەتری بێت ئەوا تا ڕادەیەكی باش تەزویر كەم دەبێتەوە، پەیمانگاكەی ئارام پێشنیارنامەیەكیان نوسیوە، كە هەموو عێراق بەیەكەوە لە سیستمێكدا ببەسترێتەوە بۆ ئەوەی یەكێك دوو دەنگیدا یان دوو پەنجەمۆر هەبوو ئاشكرای بكات.

بەپێی ئامارەكانی لای سەعید كاكەیی، ڕێژەی ساختەكاری لە هەڵبژاردنەكانی عێراق بەردەوام ڕوو لە دابەزین بووە.

لە هەڵبژاردنی 2010 ڕێژەی ساختەكاری ٪40 بووە

لە هەڵبژاردنی 2014 ڕێژەی ساختەكاری ٪35 بووە

لە هەڵبژاردنی 2018 ڕێژەی ساختەكاری ٪25 بووە

بەم پێیەش بێت ڕێژەی ساختەكاری بە گرتنەبەری ڕێكاری پێویست و ئامێری باش كەمی كردووە.

بازنەكانی هەڵبژاردن لە هەرێم بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق بەپێی یاسا نوێیەكە، هەر دەنگدەرێك دەتوانێت تەنها لە سنوری خۆی دەنگ بە كاندیدی هەڵبژاردنەكە بدات.

پارێزگای سلێمانی كە 18 كورسییە كراوە بە پێنج بازنە

یەكەم/ گەڕەكەكانی باكوری سلێمانی بە شارباژێڕەو و قەزای ماوەت بازنەیەكی 4 كورسییە دەبێت یەكێكیان ئافرەت بێت.
دووەم/ گەڕەكەكانی خوارووی شاری سلێمانی بە قەرەداغ و بازیانەوە بازنەیەكی 3 كورسییە دەبێت یەكێكیان ئافرەت بێت.
سێیەم/ هەڵەبجە بە سەیدسادق و شارەزور و پێنجوێنەوە بازنەیەكی 3 كورسیە دەبێت یەكێكیان ئافرەت بێت.
چوارەم/ ڕانیە بە قەڵادزێ و دوكانەوە بازنەیەكی 4 كورسییە دەبێت یەكێكیان ئافرەت بێت.
پێنجەم/ گەرمیان بە كەلار و چەمچەماڵ و دەربەندیخان و كفری بازنەیەكی 4 كورسییە دەبێت یەكێكیان ئافرەت بێت.

پارێزگای هەولێر كە 15 كورسییەو چوار بازنەیە 

یەكەم/ گەڕەكەكانی ڕۆژهەڵاتی هەولێر بازنەیەكی 4 كورسییە كە دەبێت یەكێكیان ئافرەت بێت.
دووەم/ گەڕەكەكانی ڕۆژئاوای شاری هەولێر بازنەیەكی 3 كورسییە كە دەبێت یەكێكیان ئافرەت بێت.
سێیەم/ قەزاكانی كۆیە و خەبات لەگەڵ ناحیەكانی دەوروبەری هەولێر بازنەیەكی 4 كورسییە كە دەبێت یەكێكیان ئافرەت بێت.
چوارەم/ قەزاكانی سۆران و ڕەواندزو شەقڵاوە و مێرگەسۆر و چۆمان بازنەیەكی 4 كورسییە كە دەبێت یەكێكیان ئافرەت بێت.

پارێزگای دهۆك كە 11 كورسییەو سێ بازنەیە

یەكەم/ ناو شاری دهۆك و ئامێدی بازنەیەكی 4 كورسییە كە دەبێت یەكێكیان ئافرەت بێت.
دووەم/ زاخۆ و سێمێل بازنەیەكی 3 كورسییە كە دەبێت یەكێكیان ئافرەت بێت.
یەكەم/ ئاكرێ، شێخان و بەردەڕەش بازنەیەكی 4 كورسییە كە دەبێت یەكێكیان ئافرەت بێت.

كەركوك 12 كورسییەو دەكرێتە سێ بازنە

خۆرهەڵاتی قەزای ناوەندی+ ناوەڕاستی قەزای ناوەندی+ حەویجە+ ڕیاز.
بازنەی خۆرهەڵاتی قەزای ناوەندی كەركوك و باكوری ناوشار؛ ناوچەكانی وەك ڕەحیماوە، عەرەفە، شۆریجە، موسەڵا، ئیسكان، قادسیە، حوڕییە، پردێ، لەیلان و چەند ناوەندێكی قەزای داقوقی تێدایە، كە پێنج كورسی بۆ دانراوە و یەكێكیان كۆتای ژنانە.
بازنەی ناوەڕاستی قەزای ناوەندی؛ شوێنەكانی وەك تسعین، قۆریە، واست، قادسیەی 2، تازە-ڕشاد، چەند ناوەندێكی موسەڵا، حەی عەسكەری، خاسە، چەندین ناوەندی ڕیاز و یایچی و پردێی تێدایە؛ كە چوار كورسی بۆ دانراوە و یەكێكیان كۆتای ژنانە.
بازنەی حەویجە + ڕیاز؛ ناوەندەكانی وەك حەویجە، عەباسی، زاب، چەندین ناوەندی هەڵبژاردنی تازە و ڕەشاد و دوبز لە خۆدەگرێت؛ كە سێ كورسی بۆ دانراوە و یەكێكیان كۆتای ژنانە.