بەریتانیا ڕێگای چاكسازیی بۆ ڕژێمە سەركوتكەرەكان دۆزیوەتەوە، پێش ئەوەی شۆڕش بیانڕوخێنێت

پەرەگراف- هەكار مەحمود

ئایا دەكرێت چاكسازی لە دەسەڵاتە سەركوتكەرەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بكرێت، بێ ئەوەی بە شۆڕشی جەماوەری بگۆڕێن؟ ئەمە ئەو پرسیارەیە كە پەیوەندی بە یادی 10 ساڵەی دەستپێكردنی بەهاری عەرەبییەوە نییە، بەڵكو پەیوەندیدارە بە یادی 42 ساڵەی شۆڕشە جەماوەرییەكەی ئێرانەوە كە ڕژێمی محەمەد ڕەزا شای پەهلەوی ڕوخاند.

بەڵگەنامە بەریتانییەكان ئاشكرای دەكەن، ڕوخاندنی ڕژێم لە ڕێی شۆڕشێكی جەماوەرییەوە بووە بە بەشداری سەرجەم چین‌و توێژەكانی كۆمەڵگە، بەڵام دواتر بەرەی ئیسلامییەكان دەستیان بەسەردا گرتووە.

بەپێی بەڵگەنامەكان، كاتێك بەریتانیا پێداچونەوەی بۆ هەڵەكانی كردووە لە شێوازی مامەڵەكردن لەكاتی قەیرانەكەدا، یەكێك لەو پرسیارە قورسانە كە دروستبووە، ئەوە بووە كە چۆن یارمەتی ڕژێمە سەركوتكەرەكان بدرێت تاوەكو ڕاستكردنەوە لە شێوازی كاركردنیان بكەن‌و دەسەڵاتەكەیان لە دۆخێكی جێگیردا بێت، لەگەڵ ئەوەشدا بەرژەوەندییەكانی ڕۆژئاوا بپارێزن.

شای ئێران

لە گفتوگۆیەكدا لەگەڵ وەزیری دەرەوەی بەریتانیا، سێر ئەنتۆنی بارسۆنز باڵیۆزی پێشووی بەریتانیا لە تاران، بەم شێوەیە وێنای ڕووی ڕژێمەكەی شای كردووە:

• بۆ مانەوەی دەسەڵاتەكەی بەشێوەیەكی سەرەكی پشتی بەستووە بە سەركردە گەورەكانی هێزە چەكدارەكان، بارسۆنز ئەوەی بە هەڵە داناوە و دەڵێت "پێموابوو مانەوەی دەسەڵات پشتی بە لایەنگری جەماوەری نەبەستووە، بەڵكو پشتی بەستووە بە پشتیوانی سەركردەكانی سوپا، ئەو پێشبینییەم هەڵە بوو كە وامدەزانی شا بە كودەتای سەبازی نەبێت ناڕوخێت و شۆڕشی جەماوەری كاریگەری لەسەر نابێت".

• جێبەجێكردنی پرۆگرامی گەشەی ئابوری "ناڕێكبووە، خێراتربووە لەوەی كۆمەڵگە لەگەڵیدا بڕوات"، چونكە وڵات بەرەو ئەوە دەبرا مەیلی بۆ ئەوروپا هەبێت بەرەو ڕۆژئاوایی بوون ببرێت، لەسەر حسابی كۆمەڵێك دابونەریتی كۆمەڵایەتی و بەهای نیشتمانی، ئەوانەش لەگەڵ بەهاكانی كۆمەڵگەدا نەدەگونجان.

• هەڵبژاردنی كاتی هەڵە بۆ جێبەجێكردنی پرۆگرامی ئازادی ئابوری و كۆمەڵایەتی گشتگیر.

• بە ڕۆژئاوایكردنی ڕۆشنبیرەكان ئەوانەی دەیانویست ئازادییەكی زیاتر و بەشداریی سیاسیان هەبێت.

• دەزگای سیخوڕی كە بوبووە سێبەری شا و لە خەڵكی دابڕابوو، هەروەها ئەو دەزگایە كۆمەڵە كەسایەتییەكی دانابوو كە كەسانی تەكنیكی بوون و سیاسی نەبوون تاوەكو كاروبارەكانی وڵات بەڕێوەببەن.

• بڵاوبونەوەی گەندەڵی لە سەرجەم دامودەزگاكانی دەوڵەت.

دوای پێداچونەوە بە سیاسەتی بەریتانیا لەگەڵ قەیرانەكەی ئێران لەو كاتەدا، كەسایەتی دیاری دیبلۆماسی نیكۆلاس براون چەند ڕێنماییەكی پێشكەش كردووە بۆ پاراستنی ڕژێمەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە شۆڕشی جەماوەری، بەشێكی ڕێنماییەكانیش لەلایەن باڵیۆز بارسۆنز و چەند دیبلۆماتێكی ترەوە پشتگیری كراون.

یەكەم: گفتوگۆیەكی ڕوون و ڕاستگۆیانە لەگەڵ دەسەڵات

براون لەو بارەیەوە دەڵێت، ئەزمونی وڵاتەكەی لەگەڵ شا ئەوە دەردەخات، باشترین ڕێگا كە ڕۆژئاوا باوەڕی پێیەتی‌و لە بەرژەوەندی ڕژێمەكاندایە، دروستكردنی پەیوەندییەكی ڕوون و ڕاستگۆیانەیە. لەهەمان كاتدا براون ڕەخنەی لە سیاسەتی پێداهەڵدانی شا گرتووە كە وەك چەكێك بەكاردەهێنرا بۆ دەسكەوتی ئابوری.

بەپێی بەڵگەنامەكان، جیمس كاراهان سەرۆكوەزیرانی ئەو كاتەی بەریتانیا لە مانگی ئەیلولی ساڵی 1978 واتە چەند مانگێك بەر لە ڕوخانی دەسەڵات، نامەیەكی بۆ شا ناردووە لەبارەی ئەو توندوتیژییانەی لە ئێران ئەنجام دەدرێن، تێیدا نوسیویەتی "مایەی دڵتەنگییە ئەمانە لەكاتێكدا ڕوودەدەن ئێران لەژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتەكەی جەنابتاندایە"، باسی لەوەشكردووە "باشترە وڵاتەكە بەرەو كۆمەڵگەی پیشەسازی هەنگاوبنێت تاوەكو یەكانگیربێت لەگەڵ ڕۆڵە گرنگەكەتان لە دۆسییە جیهانییەكاندا".

سیاسەتی شا وایكردووە گفتوگۆی ڕوون لەگەڵ نزیكترین هاوپەیمانەكانی ئێران كە ئەمریكاو بەریتانیان سودی نەبێت، هەروەها بەجۆرێك مامەڵەی دەكرد كە ئەو پارێزراوە لە ڕەخنە گرتن، بۆیە براون پێی وابووە لەگەڵ دروستبونی ئەو بیروبۆچونە لای ئێرانییەكان ئاسان نەبووە بە ڕوونی گفتوگۆیان لەگەڵدا بكرێت، لەو دۆخەدا شا بەتەواوی لە ژیانی ڕاستەقینەی ئێران دابڕابوو، ئەوەش كاریگەری سلبی لەسەر پڕۆژەی گەشەپێدان هەبووە.

دووەم: گوێگرتن لە مەترسییەكانی ئۆپۆزسیۆن لەبارەی گۆڕانكارییەوە

بارسۆنز دەڵێت، ئامانجی بەرەی ئۆپۆزسیۆن دروستكردنی كۆمەڵگەیەك بووە كە بەرەو گۆڕانكاری و پێشكەوتن هەنگاو بنێت، بەڵام بەشێوەیەكی خاو بڕوات‌و پارێزگاری لە بەها و كلتوری كۆمەڵایەتی و ئاینی بكات، بەڵام شا ئەوانەی پشتگوێ خست، لەچەندین ناوچە بەتایبەت پیشەسازییەكان لایەنگری نەما، ئەوەش یارمەتیدەربوو بۆ یەكگرتنی ئۆپۆزسیۆن لە دژی.

سێهەم: پێداچونەوە بە سیاسەتی فرۆشتنی چەك لە لایەن ڕۆژئاواوە، بەتایبەت فرۆشتنی ڕێژەیەكی زۆر چەكی گران بەو دەسەڵاتدارانەی پێگەیەكی جەماوەریی بەهێزیان نییە

شا كڕینی چەكی زۆری بە یەكێك لە ئامرازەكانی پاراستنی دەسەڵاتەكەی دادەنا، ئەوەش كۆتایهاتنی دەسەڵاتەكەی مسۆگەر كرد، دەكرا بڕێكی كەمتر بكڕێت و ئەو پارەیەی دەمێنێتەوە بۆ بوارەكانی وەبەرهێنانی مەدەنی سەرف بكرێت.

وەزارەتی بەرگری بەریتانیا لەو بارەیەوە ڕەخنەیەكی زۆری ئاڕاستەكرا، چونكە وەزارەتەكە مەیلی ئەوەی هەبوو گرنگی بە ئێرانییەكان بدات لە كڕینی چەكدا بێ ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ ڕای وەزارەتی دەرەوەی وڵاتەكەی، تەنانەت ئەگەر بەریتانیاش پێداچونەوەی بۆ شێوازی فرۆشتنی چەك بە ئێرانییەكان بكردایە، ئەوا ڕكابەرەكانی هەلەكەیان دەقۆستەوەو چەكیان پێ دەفرۆشتن، بۆیە لەمبارەیەوە داوای سیاسەتێكی گشتگیری ئەوروپی دەكرێت لەبارەی فرۆشتنی چەكەوە.

چوارەم: ناكرێت باسی سەقامگیری بكرێت لەژێر دەسەڵاتی ئەو جۆرە ڕژێمانەدا

بارسۆنز دانی بەو هەڵەیەدا ناوە كە لەكاتی باسكردنی دەسەڵاتی شا، وشەی سەقامگیر و پێگەی جەماوەرییان بەركاهێناوە كە ڕاست نەبووە و بۆ دۆخی وڵاتەكە گونجاو نەبووە.

"دۆخی هیچ دەسەڵاتێكی جیهانی سێهەم سەقامگیر نییە، ڕژێمەكە تەنها پارێزگاری ڕێژەیەك لە بێدەنگی دەكات، هەموو سیستمەكانی جیهانی سێهەم پشت بە لایەنگیریی هێزە چەكدارەكانیان دەبەستن نەك جەماوەرەكەیان"، ئەمە یەكێكە لە وتەكانی باڵیۆزی ئەو كاتەی بەریتانیا لە تاران.

پێنجەم: دۆخی مافەكانی مرۆڤ

سێر ئەنتۆنی بارسۆنز باسی لە جیاوازی وتەو قسە ئاشكراكان لەگەڵ كرداری پشتی دەرگاكان كردووە، بۆ ئەوەش باسی دیدارێكی محەمەد ڕەزا شا و دیڤید ئاوین وەزیری دەرەوەی بەریتانیا دەكات، كاتێك بە ڕستەیەكی كورت باسی مافەكانی مرۆڤ كراوە، ئەویش بەشێوەیەكی نەرم دڕێژراوە‌و دواتر باسەكە گۆڕاوە بۆ تەوەرێكی دیكە.

بەڵام ئەگەر بەریتانیا بە ڕوونی قسەی لەگەڵ شا بكردایە، دەتوانرا ئاگاداربكرایەتەوە لە دۆخی وڵاتەكە، نەك تەنها بیر لە پاراستنی پێگەی شا بكرێتەوە.

شەشەم: ڕێكەوتن لەسەر سیاسەتی ڕۆژئاوایی یەكگرتوو

ئەگەر ئەمریكا و بەریتانیا چەند ئامۆژگارییەكی شایان بكردایە، ڕەنگە ڕێڕەوەكەی ڕاستبكردایەتەوە و دەسەڵاتەكەی لە ڕوخان پارێزراوبوایە.

سێر ئەنتۆنی بارسۆنز باڵیۆزی بەریتانیا باسی لەوە كردووە، یەكێك لە چارەسەرەكان دەكرا بە هەوڵی ئەمریكا و بەریتانیا و ژاپۆن، هەروەها وڵاتانی ئەندامی كۆمەڵەی ئابوری ئەوروپی بوایە، كە دەكرا سەرجەمیان زانیارییەكانیان كۆبكەنەوە و ئامۆژگاری لەبارەی شێوازی مامەڵەی گونجاو پێشكەشی شای ئێران بكەن، بەوەش دەكرا سیاسەتەكانی ڕاست بكرێتەوە و ڕێگری بكرێت لە ئەنجامدانی گەلەكۆمەكێ.

حەوتەم: پەیوەندی توندوتۆڵ لەگەڵ دەسەڵات مەترسیی خۆی هەیە

هەرچەندە ئەو جۆرە پەیوەندییە خزمەتی بەرژوەندییەكانی بەریتانیای كردووە، بەڵام هەستێكی وای لای شا دروستكردبوو كە دەسەڵاتەكەی لە دۆخێكی سەقامگیر و پارێزراودایە و مەترسی ڕوخانی لەسەر نییە بەتایبەت لەڕێی شۆڕشی جەماوەرییەوە.

بەهاری عەرەبی، چیرۆكێكی دووبارە

دوای زیاتر لە 30 ساڵ لە شۆڕشی ئێران، دەستپێكردنی خۆپیشاندان و شۆڕشی جەماوەری وڵاتانی عەرەبیی گرتەوە.

پریشكی ئاگرەكە ڕۆژی 17 كانونی دووەمی 2010 دەستی پێكرد، كاتێك گەنجێكی تونسی بەناوی محەمەد بوعەزیزی بەهۆی دەستبەسەراگرتنی عەرەبانەكەی ئاگری لە جەستەی خۆی بەردا.

هەرچەندە وێنەی ساتی خۆسوتانەكە تۆمارنەكرابوو، بەڵام بڵاوبونەوەی چیرۆكەكە بەس بوو بۆ ئەوەی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی تەواوی شارەكانی تونس بگرێتەوە.

دوای ئەوەی لە چواری كانونی دووەمی 2011 ئەو گەنجە بەهۆی زۆری سوتاوییەكەیەوە گیانی لەدەستدا، ناڕەزایەتییەكان زیاتربوون‌و دەسەڵاتەكەی زەین ئەلعابدین كە 23 ساڵبوو حوكمی دەكرد، دوای 10 ڕۆژ ڕوخا و سەرۆك بەرەو سعودیە هەڵهات.

دواتر خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكان میسر و لیبیا و سوریا و یەمەنی گرتەوە، محەمەد حوسنی موبارەك لە 11 شوباتدا دەستی لەكاركێشایەوە، لە لیبیاش دوای چەند مانگێك لە خۆپیشاندان و شەڕ و ناڕەزایەتی دەسەڵاتەكەی موعەمەر قەزافی بە كوشتنی خۆی كۆتایی هات.

لە یەمەن عەلی عەبدوڵا ساڵح دەسەڵاتی بۆ جێگرەكەی جێهێشت، بەڵام سوریا كەوتە جەنگێكی ناوخۆیی خوێناوی وێرانكەرەوە و دوای 10 ساڵ لە سەرهەڵدانی خۆپیشاندانەكان بەشار ئەسەد لەدەسەڵاتدا ماوەتەوە، بەڵام حوكمی بەشێكی وڵاتەكەی دەكات.

چەند ساڵێك دوای بەهاری عەرەبی جارێكی دیكە شەپۆلێكی ناڕەزایەتی و شۆڕشی جەماوەری وڵاتانی جەزائیر و سودان و لوبنان و عێراقی گرتەوە، لە سودان محەمەد حەسەن بەشیر لە دەسەڵات دوورخرایەوە، لە جەزائیر عەبدولعەزیز بوتەفلیقە ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە كرا، لە عێراق و لوبنانیش سەرۆكوەزیران دەستی لەكاركێشایەوە و حكومەتی نوێ دروستكرا.

هۆكارەكانی سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی و ڕووداوەكانی دواتریش زۆر نزیك بوون لە هۆكاری سەرهەڵدانی شۆڕشی ئێران و كەوتنی شا، وەك خراپی دۆخی ئابوری و سەركوتكردنی ئۆپۆزسیۆن و خراپی گوزەران‌و نەبوونی خزمەتگوزاری و هەلی كار و چەندین كێشەی دیكە، خودی سەركردەی ئەو وڵاتانە بە سەرهەڵدانی خۆپیشاندانەكان توشی شۆك بوون، خۆیان باوەڕیان بەوە نەبووە لەڕێی ناڕەزایەتی جەماوەرییەوە لە كورسی دەسەڵات دووربخرێنەوە، چونكە لەماوەی دەسەڵاتەكەیاندا حسابیان بۆ سەرهەڵدانی ڕووداوی لەو شێوەیە نەكردووە، ئەوەش كەوتنی خێراتر كردن.

ئەوەی وەكو پرسیارێكی بێ وەڵام دەمێنێتەوە، ئایا ئەو دەسەڵاتانەی ماون سود لەو ئەزمونانەی ڕابردوو وەردەگرن؟ ئایا دەسەڵاتدارانی نوێی وڵاتانی عەرەبی بەهەمان ڕێچكەی پێش خۆیاندا دەڕۆن، ئایا ئەمریكا و بەریتانیا و وڵاتە زلهێزەكانی جیهان، هیچ ئامۆژگارییەك پێشكەشی دەسەڵاتدارانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەن لەبارەی ئەنجامدانی چاكسازی و چۆنێتی پاراستنی دەسەڵاتەكانیان تا بە شۆڕشێكی جەماوەری نەڕوخێن؟.