دوائومێدی تاقانەكانی ئەنفال؛ دەیانەوێت تا لەژیاندا ماون نمونەی دی ئێن ئەی یان لێوەربگیرێت
پەرەگراف- هەڤاڵ زەنگەنە
حاجی محەمەد 27 ساڵی ڕەبەق بۆ منداڵەكانی لە پرسەدا بوو، تا كۆتایی حوكمی سەددام حسێن چاوێكی لەڕێی گەڕانەوەیاندا بوو، كە بەعسیش نەما هەموو ئومێدێكی هێنانەوەی ڕوفاتەكان و بینینی گۆڕەكانیان بوو، بەڵام هیچیانی نەدی.
ئەو پیرە پیاوەی چەمچەماڵ، لە دوای شاڵاوەكانی ئەنفالەوە ڕیشی نەتاشی و بۆ كوڕەكانی گریا، تا لە تەمەنی 85 ساڵیدا بە نائومێدییەوە كۆچی دواییكرد.
حاجی محەمەد، نمونەی كەسوكاری هەزاران ئەنفالكراوەو دوای تێپەڕینی 31 ساڵ بەسەر ئەو كارەساتەدا، چاوەڕێی ئەوەن لانیكەم ڕوفاتی ئەزیزانیان بگەڕێندرێنەوەو لەڕێی پشكنینەوە، ناسنامەكانیان ئاشكرا بكرێت.
ئەوەی لەو دۆسیەیەدا لە هەموان زیاتر بێ ئومێد بوون، تاقانەكانی ئەنفالن، لە خەمی ئەوەدان گیان لەدەستبدەنو بۆ هەتاهەتایە ئەنفالكراوەكانیان بێ ناسنامە بمێننەوە، بەوپێیەی پشكنینی دی ئێن ئەی(DNA)ــیان بۆ نەكراوە تا لەگەڵ ڕوفاتی گۆڕە بەكۆمەڵەكاندا بەراورد بكرێن.
"داواكارین ئەو پشكنینەمان بۆ بكرێت تا لەگەڵ ڕوفاتەكان بەراورد بكرێینو لەمەودوا كەسوكاری ئەنفالەكان گڵكۆیەك هەبێت بۆ ئازیزانیانو سەردانی بكەن" عادل مەجید بۆ پەرەگراف وای وت.
عادل تەمەنی گەیشتۆتە 46 ساڵ، خەڵكی گوندی سەرچناری ناحیەی ئاغجەلەرە و تاقانەی ئەنفالە، دوای بێسەروشوێن بونی باوك، دایك، دوو برا، دوو خوشك و كەسوكاری لەو شاڵاوەدا.
لە سەروبەندی كارەساتی ئەنفال، عادل تەمەنی تەنیا 15 ساڵ بوە، بە دەردەسەریی و ڕوداوی زۆردا تێپەڕیوە، چونكە لەو كاتەدا لەگوندێكی تر لە ماڵی نزیكێكیان بووە و كاتێك گەڕاوەتەوە، گوندەكەی خۆیانی بە چۆڵی بینیوە، دواتر لە شوێنێكی تر لەگەڵ كەسوكاری بە یەكتری شادبونەتەوە.
چیرۆكی ئەو پیاوە دەگەڕێتەوە بۆ قۆناغی چوارەمی ئەنفال، كە لە 3ی ئایار تا 15ی ئایاری 1988ی خایاند، بۆ سنورەكانی ئاغجەلەر، تەقتەق، شوان و دۆڵی زێی بچوك، هەرئەوكاتەش بوو گوندەكانی گۆپتەپە و عەسكەر كیمیاییباران كران.
خێزانەكەی عادل، دوای ڕۆژێكی پڕ لە ڕووداو هەواڵیان پێدەگات بچنە تەقتەقو خۆیان ڕادەست بكەن، بەهۆی هەبونی لێبوردنەوە.
"جاشەكانمان لەڕێگادا بینیو گوتیان عەفوات نەماوە بەڵام گوێمان پێنەدان، چونكە وتمان بگەڕێینەوە هەر دەكوژرێین."
ئەوان زۆرینەیان ژن و منداڵ بون، لەگەڵ گەیشتنیان بە سوپای عێراقی هەموو كەلوپەلێكی بەنرخیان لێوەرگیرا، بە ئۆتۆمبێلەكانی خۆیان بە تایبەت تراكتۆر، بەڕێكران بۆ كۆمەڵگایەكی تەلبەند، لەوێ بە برسێتی مانەوە.
"تا ئەوكاتە لەگەڵ دایك و باوكم بوم، دایكم 20 دیناری شاردبووەوە و پێیدام وتی كوڕم دنیا مان و نەمانە با پێت بێت"، عادل دەڵێت "لەوێ فرسەتێك ڕێككەوت و دەرگاكە كرابووەوە، ئەمنەكە پشتی لە دەرگاكە بوو، بۆیە توانیم هەڵبێم و لە دوری 50 مەتر بە دەمانچە دوو فیشەكم ئاڕاستە كرا، بەڵام بەرمنەكەوت."
عادل دوای هەڵاتنی دەچێتە ماڵی خاڵی لە تەقتەق و دوای ئەو، ئیتر هەموو كەسوكاری بە زیلی سەربازیی ڕەوانەی نوگرەسەلمان و خوارووی عێراق كران.
دوای ئەو هەموو دەردەسەرییە، عادل كە تەمەننا دەكات لەگەڵ كەسوكاری بوایە و ئەوكات جیانەبوایەتەوە، ئێستا لانیكەم دەیەوێت وەك كەسوكاری بە زیندویی نەگەڕانەوە، هیچ نەبێت تەرمەكانیان وەربگرێتەوە و گۆڕیان هەبێت.
بەجێهێنانی ئەو ئومێدەی عادل، دوای دۆزینەوەی ڕوفات و هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی ئەنفال، پێویستی بە پشكنین هەیە تا ئێسك و پروسكی خێزانەكەی بناسرێتەوە.
دی ئێن ئەی بەردی بناغەی هەموو بونەوەرێكە -لەبەكتریاوە تا مرۆڤ-، سیفاتە ویراسیەكانیان لەو پشكنینەدا هەڵگیراوە، لە مرۆڤ دا نیوە بەنیوە لە دایك و باوكەوە دەچێت بۆ نەوەكانیان.
دكتۆر فەرهاد بەرزنجی، پسپۆڕی دی ئێن ئەی و بەڕێوەبەری سەنتەری مایكرۆجین بۆ پەرەگراف وتی"بۆ ناسینەوەی ڕوفاتێك دەتوانرێت سامپڵ لە ئێسك، خوێن، موو، لیك، نینۆك و پێستی كەسوكارەكەی وەربگرین."
ئەو زیاتر ڕونیكردەوە "بۆ بەراوردی ئەو نمونە وەرگیراوە دەبێت باوك و دایك لەگەڵ منداڵ لێكچونی پشكنینەكەی لەسەدا 99 كەمتر نەبێت، بۆ خوشك و برا دەبێت لەسەدا 96 كەمتر نەبێت، بەڵام بۆ بەراوردكاری برا و برا كە لە باوكەوە برابن هەروەها ئامۆزا كە باپیریان یەك بێت پشت بە y كرۆمۆسۆم دەبەسترێت و لە نێوانی خوشكەكانیش یان خوشك و برا یان پورزا و خاڵ كە نەنكیان یەك بێت پشت بە دی ئێن ئەی مایتۆكۆندەریا دەبەسترێت تا دڵنیابینەوە لە ناسینەوەی، ئەمەش بۆ حاڵەتێك كە لە خوار سەدا 99وە بێت."
دكتۆر فەرهاد وتی"بۆ بابەتی ئەنفال پشت بە ئێسك دەبەستین ئەگەر ساڵانێكی زۆریشی بەسەرداچوبێت، ئەگەر باوك و دایك ئەنفال بن دەتوانین نمونە لە منداڵەكانیان وەربگرین و بەپێچەوانەشەوە ڕاستە."
ئەو پزیشكە پسپۆڕە ئاماژە بەوەشدەكات، ئەو پڕۆسەیە قورس نییە، چونكە دەتوانرێت نمونەی كەسوكاری ئەنفالكراوان بەتایبەت تاقانەكان و بەتەمەنەكان وەربگیرێن بەرلەوەی كۆچی دوایی بكەن، تا نمونەی دی ئێن ئەی یان لەبەردەستدا بێت بۆ بەراوردی ڕوفاتەكان.
وەرگرتنی نمونە بۆ پشكنیكی دی ئێن ئەی؛ بۆ 200 كەسوكاری ئەنفالكراو 700 دۆلاری تێدەچێت و ئەگەر بەراوردیش بكرێت لەگەڵ ڕوفاتەكان بۆ هەر كەسێك 300 هەزار دیناری دەوێت، ئەوەش وەكو دكتۆر فەرهاد دەڵێت "پارەیەكی زۆر نییە بۆ حكومەت و لە ناوخۆشدا دەتوانرێت بكرێت"، وتیشی "كردنەوەی تاقیگەیەكی گەورەی تایبەت بە دی ئێن ئەی كە لەهەموو دونیادا پەسەندكراو بێت تەنیا 10 ملیۆن دۆلاری دەوێت."
بۆ تاقانەكانی ئەنفال، كە بە نەمانیان ناسنامەی كەسوكاری ئەنفالكراوەكانیشیان بە نادیاری دەمێنێتەوە، پێشنیار دەكرێت نمونەی دی ئێن ئەی یان وەربگیرێت و ئەنجامەكەی هەڵبگیرێت، تا كاتی هەڵدانەوە و گەڕانەوەی ڕوفاتی ئەنفالەكان.
ئیسماعیل هەنارەیی، كەسوكاری ئەنفالكراو و نوسەری كتێبی تاقانەكانی ئەنفال بۆ پەرەگرافوتی"لە هەرێمی كوردستان 164 تاقانەی ئەنفال هەیە، 5 تاقانەش كۆچی دواییان كردووە و كەسیان نەماوە، ئەم كەسانەش لە ئەنفال و كیمیاییباران و بارزانییەكاندان، بەڵام لە كەیسی فەیلیەكاندا تاقانە نییە."
لە هەرێمی كوردستان لە كۆی 182 هەزار ئەنفالكراو و ئەنفالی بارزانییەكان، تەنیا ڕوفاتی دوو هەزار و 500 ئەنفالكراو لە بیابانەكانی ناوەڕاست و خواروی عێراق هێنراونەتەوە، ئەوەش لە مۆنۆمێنتەكانی تایبەت بە ئەنفال بەخاكسپێردراون. ھەروەھا 171 ڕوفاتی نوێ لە گۆڕە بەکۆمەڵەکانی سەماوە دەرھێنران، بەڵام ھێشتا نەگەڕێندراونەتەوە بۆ ھەرێم و بەخاک نەسپێردراون.
كەسوكاری ئەنفالەكان، بەشێكیان تا ڕوخانی حوكمی بەعس بە سەرۆكایەتی سەددام حسێن لە 2003دا ئومێدی ئەوەیان هەبوو ڕۆڵە بێسەروشوێنەكانیان لە ژیاندا مابن و بگەڕێنەوە، بەڵام لەوەدا بێ هیوا بون، لەبری ئەوە چەندین گۆڕی بە كۆمەڵ دۆزرانەوە.
فوئاد عوسمان، وتەبێژی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان بۆ پەرەگراف وتی"وەزارەتی شەهیدان لەگەڵ هێنانەوەی هەر ڕوفاتێك لە پزیشكی دادوەری سامپڵی دی ئێن ئەی یان لێوەرگرتووە و هەریەكە و كۆدێكی پێدراوە و لەسەر گۆڕەكانیان دراوە."
"ئەوەی دەمێنێتەوە وەرگرتنی سامپڵی خوێنی كەسوكارەكانیانە، ئەوەش پڕۆسەیەكی فراوانە و پێویستی بە توانایەكی زۆر هەیە، ئێمەش ئەو موختەبەرەمان نیە نەمانتوانیوە دەست بەو پڕۆسەیە بكەین"، فوئاد عوسمان دەشڵێت، وەزیری شەهیدان داوای كردنەوەی تاقیگەیەكی تایبەت بە دی ئێن ئەی كردووە لە هەموو دیدارەكانی لەگەڵ شاندە بیانییەكاندا.
شاڵاوەكانی ئەنفال، لە ساڵی 1988 و بۆ ماوەی حەوت مانگ بەردەوام بوو (شوبات بۆ ئەیلول)، لەو ماوەیەدا بە هەشت قۆناغ و لە هەشت ناوچەی جیاوازی كوردستان ڕژێمی بەعس زیاتر لە 182 هەزار كەسی بێسەروشوێن كرد و دواتر كۆمەڵكوژكران، جگە لە وێرانكاریی هەزاران گوند.
دڕندانەترین بەشی ئەنفال، بە قۆناغی سێ دادەنرێت، كە ناوچەی گەرمیانی گرتەوە و تەنیا گوندێك لەو سنورە بە ئاوەدانی نەمایەوە، بەشێكی زۆری خەڵكی ناوچەكە ئەنفالكران و ئەوانیتر بۆ ئۆردوگای زۆرەملێ ڕاگوێزران.
ئەم ڕاپۆرتە پەرەگراف ساڵی ٢٠١٩ بڵاویکردووەتەوە، ئەمساڵیش لە یادی ئەنفالدا جارێکی دیکە بڵاوی دەکاتەوە بەھۆی ئەوەی ئەم پرسە ھێشتا وەکخۆیەتی و بەلای تاقانەکانی ئەنفالەوە وەرگرتنی (دی ئێن ئەی) لێیان بابەتێکی زۆر گرنگەو داواکاریی سەرەکییانە.