میر تەحسین.. ژیانێكی پڕ هەوراز و نشێو

پەرەگراف- رێنوار نەجم

میر تەحسین بەگ، كە 73 ساڵ میری ئێزدییەكانی هەموو جیهان بوو، هەفتەی ڕابردوو لە تەمەنی 86 ساڵیدا كۆچی دوایی كرد و بڕیارە سبەینێ دووشەممە تەرمەكەی بگەڕێندرێتەوە كوردستان، دوای كۆچی دوایی میر كە بە چیرۆكێكی دەگمەن ئەو پۆستەی پێ بەخشرا، كێ دەبێتە میری ئێزدییەكان؟.

ئێزدییەكان كە ژمارەی شوێنكەوتووەكانیان لە تەواوی جیهاندا نزیكەی ملیۆنێكە، زۆرینەیان نیشتەجێی ناوچەكانی هەرێمی كوردستانن و لە دوو ناوچەی سەرەكیدا جێگیربوون؛ شێخان كە پێشتر سەر بە پارێزگای موسڵ بوو ئێستا لە ڕووی ئیدارییەوە سەر بە هەولێرە، هەروەها شارۆچكەی شەنگال كە لەڕووی ئیدارییەوە سەر بە موسڵە، زۆرینەی پەرستگا و شوێنە پیرۆزەكانی ئێزدییەكانیش دەكەوێتە ئەو دوو ناوچەیەوە.

داعش فەتوایەكی دەگمەنی بە بابا شێخ دەركرد

ئێزدییەكان خاوەنی كۆمەڵێك نەریت و ڕێسای تایبەت بە خۆیانن، بەتایبەتی بۆ بابەتی هاوسەرگیریی ژنان و پەیوەندی سێكسیی ژنان لەدەرەوەی هاوسەرگریی. بەپێی ڕێساكان، ئەگەر كچێكی ئێزدیی هاوسەرگیریی لەگەڵ پیاوێكی سەر بە ئاینێكی دیكە بكات، ئەوا چیتر ژنەكە بە ئێزدیی حساب ناكرێت و هەرگیز ناگەڕێتەوە بۆ ناو ئاینەكە، تەنانەت ئەگەر پەشیمانیش بوویەوەو تەوبەشی كرد، چونكە "هیچ لێخۆشبوونێك بۆ ئەوان نییە"، بەڵام ئەی چارەنووسی ئەو ژنانەی داعش ڕفاندنی و بە زۆر لە چەكدارەكان مارەكران؟

لە ئابی 2014، ڕێكخراوی داعش هێرشی كردەسەر شارۆچكەی شەنگال و جگە لە كوشتنی هەزاران پیاوی ئێزدیی، هەزاران كچ و ژن و منداڵی ئێزدییش كەوتنە دەست چەكدارەكانی ئەو ڕێكخراوەو بە زۆر لە چەكدارەكان مارەكران، بەشێكی زۆریشیان وەك سەبایا لەنێو چەكدارەكان خۆیاندا مامەڵەی كڕین و فرۆشتنیان پێوە كرا، تا ئێستاش چارەنووسی هەزاران كچ و ژنی ئێزدیی بە نادیاریی ماوەتەوە.

لە سەروبەندی ئەو كارەساتەی بەسەر ئێزدییەكاندا هات، بۆ یەكەمجار بابا شێخ، شێخ خەرتۆ حاجی ئیسماعیل كە مەرجەعی ئایینی ئێزدییەكانە لە جیهاندا، فەتوایەكی دەركرد و تێیدا ڕایگەیاند، پێویستە هەموو ئێزدییەكان پێشوازیی لەو ژن و كچانە بكەن كە لای داعش دیلبوون و ئازاد دەكرێن‌و "بەشێوەیەك مامەڵەیان لەگەڵدا بكەن وەك ئەوەی هیچ ڕووی نەدابێت، چونكە ئەوەی ڕوویداوە لەدەرەوەی ویستی خۆیان بووە."

لە دوای ئەو فەتوایە، بەشێكی زۆری ئێزدییەكان جارێكی دیكە كچ و ژنەكانیان كە لەدەستی داعش ڕزگاریان دەبوو، دەیانگرتنەوە خۆیان، بەڵام هەندێكی دیكەیان سەرەڕای فەتواكە ئامادەنەبوون پێشوازییان لێ بكەن، بابا شێخ ئەو كەسانەی بە "نەزان" ناوبرد.

ئێزدییەكان لە مێژووی خۆیاندا ڕووبەڕووی 74 كۆمەڵكوژیی بوونەتەوە كە خۆیان بە "فەرمان" ناوی دەبەن، لە یەكێك لەو فەرمانانەدا كە پێش 150 ساڵ ئەنجامدراوە، زیاتر لە هەزار و 200 كچی ئێزدیی بە دیل گیران و بەسەر ئەمیرەكانی عوسمانی و فەرماندەی سوپاكەیاندا دابەشكران، بابا شێخ دەڵێت، ئەگەر لەو سەردەمەدا مەرجەعە دینییەكانی ئەو كاتی ئێزدییەكان دەنگی بگەشتایە بەو كچ و ژنانە، ئەوا فەتوایەكی هاوشێوەیان دەردەكرد و داوای گەڕانەوەیان لێ دەكردن.

ئەو ژنەی لەتەمەنی 11 ساڵیدا میر تەحسینی كرد بە میر و پەرلەمانتار

ئەگەر بابا شێخ مەرجەعی ئاینیی ئێزدییەكان بێت و لایەنی دینی و شەرعی بەڕێوەببات، ئەوا میری ئێزدییەكان لایەنی ژیانی دنیایی و سیاسیی كۆمەڵگای ئێزدییەكان بەڕێوەدەبات و لەو ڕووەوە بە كەسی یەكەمی ئەو ئایینە دادەنرێت.

میر تەحسین تا هەفتەی ڕابردووش میری ئێزدییەكان بوو، بەڵام لە ڕۆژی 28ی مانگی ڕابردوو لە نەخۆشخانەیەكی شاری هانۆڤەری ئەڵمانیا كۆچی دوایی كرد و لەئێستادا ئێزدییەكان بێ میرن.

میر تەحسین سەعید عەلی بەگ لە ڕۆژی 15ی ئابی 1933 لە ناوچەی باعەدرێی سەر بە قەزای شێخان لەدایكبووە. لە هاوینی 1944 كاتێك كە تەمەنی نزیكەی 11 ساڵ بووە بەهۆی كۆچی دوایی باوكییەوە، لەلایەن دایەگەورەیەوە كراوە بە میری ئێزدییەكان.

دایەگەورەی میر تەحسین، میان خاتوون، یەكێك بووە لە ژنە دەستڕۆیشتووەكانی ناو ئێزدییەكان، دوای ئەوەی عەلی بەگی هاوسەری میان خاتوون دەكوژرێت، خاتوون لە پشت سەعیدی كوڕیەوە(باوكی میر تەحسین) دەوەستێت‌و هەموو كاروبارەكانی ئێزدییەكان بەڕێوەدەبات، لەگەڵ حكومەتی عێراق و هۆزەكانی دەوروبەریاندا كۆدەبێتەوە، داواكاریی پێشكەش دەكات و داواكاریی ڕەت دەكاتەوە، ئەم دادەنێت و ئەو لادەبات، ئەو ژنە بە یەكێك لەو ژنە كەمە عێراقی و كوردییانە دادەنرێت كە لەو سەردەمەدا ئەركێكی گەورەی لەسەر شانبووە و تا ساڵی 1956 كە كۆچی دوایی كردووە بەردەوامبووە لە بەڕێوەبردنی كاروباری ئێزدییەكان، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا میان خاتوون نەخوێندەواربووە، نە توانیویەتی بنووسێت نە بخوێنێتەوە.

میان خاتوون‌و  میر تەحسین

گەلی عەلی بەگ لە شاخی ڕەواندز كە بە دووری 117 كیلۆمەتر دەكەوێتە باكوری شاری هەولێر، بەناوی باپیری میر تەحسینەوە ناونراوە، دوای ئەوەی لەساڵی 1846 لەو شوێنەدا لەسەر دەستی عوسمانییەكان كوژراوە. ئێزدییەكان لەسەر دەستی خەلافەتی عوسمانی بەردوام ڕووبەڕووی كوشتن و بڕین بوونەتەوە، بەهۆی ئەوەی عوسمانییەكان وەك نا-مسوڵمان لە ئێزدییەكانیان ڕوانیوە كە لە ژێر سایەی "خەلافەتێكی ئیسلامیدا" دەژین.

كاتێك لە ساڵی 1944 میر سەعید بەگ كۆچی دوایی دەكات، تەمەنی تەحسینی كوڕی 11 ساڵی تەواو نەكردووە، ئەوەش دەبێتە ڕێگری لەوەی وەك میری شوێنگرەوەی باوكی دانی پێدا بنرێت هەروەها بەهۆی تەمەنەكەشیەوە ڕێگەی پێ نادرێت وەك نوێنەری ئێزدییەكان بچێتە پەرلەمانی عێراقەوە. بەڵام دواجار هەموو ئەو گرێیانە لەسەر دەستی دایەگەورەكەی، میان خاتوون، كرانەوە‌و دەسەڵاتی خۆی بەكارهێنا بۆ ئەوەی تەحسینی كوڕەزای وەك میری ئێزدییان بناسرێت و ببێتە ئەندامی پەرلەمانیش، ئەویش دوای ئەوەی بڕوای بە شێخە ئێزدییەكان هێنا و لای وەزیری ناوخۆی ئەو كاتی دەوڵەتی عێراقیش تەمەنی تەحسینی زیادكرد تا بتوانێت بچێتە پەرلەمانەوە. تا كۆچی دوایی خۆیشی لە ساڵی 1956، میان خاتوون لە پشت میر تەحسینەوە وەستاوەو هەر خۆی زۆربەی كاروباری ئێزدییەكانی بەڕێوەبردووە.

میان خاتوون‌

میر و بارزانییەكان؛ پەیوەندییەكی پتەو

میر تەحسین لەگەڵ هەڵكشانی تەمەنیدا ئەزموونی پەیداكردو بووە یەكێك لە كاریگەرترین میری ئێزدییەكان لە مێژوودا. میان خاتوون تا ئەو سەردەمەی لە ژیاندا بوو، پەیوەندیی پتەوی لەگەڵ بزوتنەوەی بارزانییەكان و خودی مەلا مستەفای بارزانیدا هەبوو، هەر بۆیە میر تەحسینیش لە هەموو سەردەمەكاندا پاڵپشتی بارزانییەكانی كردووە. كاتێكیش لە ساڵی 1959 حكومەتی عێراق میر تەحسین دەستگیردەكات و بۆ باشوری عێراق دووری دەخاتەوەو ناچار دەكرێت لە بەغدا بمێنێتەوە، مستەفا بارزانی كە ئەوكات پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ حكومەتی عێراقیدا هەبوو، میر تەحسین ئازاد دەكات. میری ئێزدییەكانیش لەبەرامبەردا تا هەرەسی شۆڕشی ئەیلول لە ساڵی 1975 پاڵپشی بارزانییەكان دەكات، دواتر عێراق جێدەهێڵێت و دوای ڕاپەڕینەكەی ساڵی 1991 دەگەڕێتەوە و لە هەرێمی كوردستان نیشتەجێ دەبێت.

میری ئێزدییەكان داوای عەلمانییەت دەكات

میر تەحسین دوپاتیكردوەتەوە كە لەڕووی نەتەوەییەوە ئێزدییەكان كوردن، بەڵام بە مەرجێك پارێزگاریی لە زاراوەی كرمانجیی تایبەت بەخۆیان بكرێت كە زمانی كۆمەڵایەتی و ئاینیی ئێزدییەكانە. بەڵام لە چاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ كەناڵی بی بی سی لەمانگی ئەیلولی 2016، میر تەحسین ڕایگەیاند، ئەوان وەك ئێزدییەكان چەند داواكارییەكیان هەیە، ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان داواكانیان بۆ جێبەجێ بكات ئەوا پێیان باشە لەڕووی ئیدارییەوە بچنە سەر هەرێم، ئەگەر نا، ئەوا لەگەڵ حكومەتی عێراقدا گفتوگۆ دەكەن، لەبارەی داواكارییەكانیشانەوە باسی لەوە كرد، كە دەیانەوێت مافەكانیان پارێزراو بێت و شەنگال لەلایەن خەڵكەكەی خۆیەوە بەڕێوەببرێت كە زۆرینەیان ئێزدین. میر تەحسین هەرچەندە میری ئاینێكە، بەڵام پێیوایە لە سایەی حوكمێكی عەلمانیدا مافەكانی ئەوان پارێزراو دەبێت.

میر تەحسین لە تەمەنی 13 ساڵیدا(ساڵی 1946)

كێ دەبێتە میری نوێی ئێزدییەكان؟

بەبڕوای بەشێكی نووسەر و لێكۆڵەرانی ئێزدییەكان، سەردەمی میر تەحسین باشترین سەردەمی ئەو ئاینە بووە، بەشێوەیەك میر توانیویەتی بە دیداری لەگەڵ پاپای ڤاتیكان، دەنگی ئێزدییەكان بگەیەنێتە جیهان، هاوكات پڕۆسەی پەروەردەی لەناو ئێزدییەكاندا پەرەپێداوەو كورسیی پەرلەمانی لە بەغدا و هەولێر مسۆگەركردووە. جگە لەوانەش، ئێزدییەكان لەسەردەمی میر تەحسیندا پۆستی وەزاریی و ئیداریی گەورەیان وەرگرتووە، هەروەها میر وای كردووە كە كۆمەڵگای عێراقی و كوردیی زیاتر لە ئێزدییەكان تێبگەن و ڕێزیان لێ بگرن.

بەپێی دابونەریتی ئێزدییەكان، میری ئێزدییەكان دەبێت لە بنەماڵەی میرەكان بێت، باسیش لەوە دەكرێت كە میر تەحسین بەر لە مردنی خۆی، كوڕێكی بەناوی حاتەم دەستنیشانكردووە بۆ ئەوەی شوێنی بگرێتەوەو ببێتە میری نوێی ئێزدییەكان، بۆ ئەو مەبەستەش لە ڕۆژانی داهاتوودا "ئەنجومەنی باڵای ئێزدییەكان" كۆدەبێتەوە بۆ دیاریكردنی میری نوێ.