پەرەگراف– هەڤاڵ زەنگەنە
خەلیل بۆ كێشانی ددانێكی سەردانی عیادەی كرد، بەڵام زیاتر لە دوو ملیۆن ڤایرۆس گواسترانەوە بۆ جگەری، بەهۆیەوە چەندین مانگ بەدەست ئازاری نەخۆشییەكی قورسەوە ناڵاندی.
ئەو پیاوە كە سێ ساڵ لەمەوبەر تەنانەت توشی هەڵامەتێكیش نەبووە، نە خوێنی وەرگرتووە و نە هیچ كام لەو ڕێگایانەی نەخۆشییەكەی پێ دەگوێزرێتەوە ئەنجام نەداوە، بەڵكو تەنها لە سەنتەرێكی ددان یەكێك لە ددانەكانی هەڵكێشا.
"كاتێك ددانەكەم كێشا هیچ مەرجێكی تەندروستیم لەو شوێنە نەبینی، هەر ڕاستەوخۆ دوای نەخۆشێكی دیكە هەمان كەلوپەلەكانی بۆ ددانی منیش بەكارهێنا، بۆیە سەدا 100 ئەوە ڕێگای سەرەكیی توشبونم بوو بە ڤایرۆسەكە بەقسەی دكتۆرەكانیش"، خەلیل سادق (45 ساڵ) وای وت.
بەپێی بەدواداچونەكانی پەرەگراف‌و پاڵپشت بە لێكۆڵینەوە پزیشكییەكان‌و هۆشدارییەكانی وەزارەتی تەندروستی، ئامێر و كەلوپەلی پزیشكی، بەتایبەت لە سەنتەرەكانی ددان ئەگەر زۆر بەباشی پاكنەكرێنەوەو تەعقیم نەكرێن، هۆكارێكی سەرەكیین بۆ توشبون بە ڤایرۆسی جگەر.
ئەو نەخۆشییە؛ هەوكردنێكی ڤایرۆسییەو توشی جگەر دەبێت، سەر بە كۆمەڵەی نەخۆشیە گوازراوەكانەو پێنج جۆری هەیە (ئەی، بی، سی، دی، ئی) هەندێك جۆری مەترسیدارتر و هەندێجار كوشندەن، زۆربەی كات هیچ نیشانەیەكی دیاریكراوی نیە تا كەسی توشبوو پێی بزانێت.
چیرۆكی دەركەوتنی ڤایرۆسەكە لای خەلیل كاتێك دەستیپێكرد، بۆ نەخۆشی مایەسیری سەردانی پزیشكی كرد، لە پشكنینەكانی بەر لە ئەنجامدانی نەشتەرگەری بۆ مایەسیریەكەی، دەردەكەوێت هەڵگری ڤایرۆسی جگەرە.
پزیشكەكان نەشتەرگەییەكەی خەلیل ڕادەگرن تا ئەوكاتەی چارەسەری ڤایرۆسەكەی دەكات و مەترسی لەسەر نامێنێت.
بەپێی پشكنینەكان، خەلیل هەڵگری ڤایرۆسەكەیە لە جۆری سی، زیاتر لە دوو ملیۆن و 200 ڤایرۆس لە لەشیدایە، بۆیە دەستبەجێ دەخرێتە ژێر چارەسەرەوە.
ڤایرۆسی جگەر لە جۆری سی، لەڕێی خوێن، لیك، سێكس، دەرزی و كەرەستەی پزیشكی و سەنتەرەكانی ددانەوە دەگوازرێتەوە، ئەگەر بە باشی تەعقیم نەكرابن، ئەوەش بەپێی ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی.
تائێستا كوتانی پێشوەختە نیە بۆ بەرگری لەش بەرانبەر بە ڤایرۆسەكە.
دیدار ڕزگار، پزیشكی پسپۆری هەناوی و هەرس و جگەر بۆ پەرگراف ڕونیكردەوە ئەو نەخۆشیە لە هەمویان مەترسیدارتر جۆرەكانی سی‌و بی-یە كە دەمێننەوەو لەڕێی گواستنەوەی خوێن، كاری ناشەرعی و هاورەگەزبازیی، لەڕێی دایكەوە بۆ منداڵ بە (لەدایك بوون و شیر پێدان)، بەكارهێنانی دەرزی موشتەرەك، مادەی هۆشبەر و لیكی خوێناوی دەگوازرێتەوە، بەڵام لەڕێی هەناسەوە ناگوازرێتەوە.
"جۆری سی تا ئەوكاتەی كەسەكە دەبێتە هەڵگری ڤایرۆسەكە هەستی پێناكات و نیشانەی نیە"، بەوتەی دكتۆر، سەنتەرەكانی ددان یەكێكن لە هۆكارە سەرەكییەكانی توشبوون بە ڤایرۆسەكە و چەندین نمونە سەردانی نۆرینگەكەی ئەو پزیشكەی كردووە كە لەو ڕێیەوە توشبون.
"ڕۆژانە ئەو پزیشكانەی ددان چەندین نەخۆش دەبینن‌و فریای تەعقیمكردنی ئامێرەكان ناكەون"، دكتۆر دیدار وتیشی"خەتەنەكردنی مناڵان لە عیادەكانی لاكۆڵان و هەروەها بەكارهێنانی گوێزان لە سەرتاشخانەكان لە كەسێكەوە بۆ كەسێكی تر لە هۆكارەكانی تری گواستنەوەی نەخۆشیەكەن."
بەپێی ئامارەكانی ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی، زیاتر لە 71 ملیۆن كەس هەڵگری ئەو جۆرەن لە ڤایرۆسەكەو سەدا 15 بۆ 45 دەتوانن چالاكی ڤایرۆسەكە لە لەشیاندا ڕابگرن لەڕێی دەرمان و لە ماوەی شەش مانگدا، بەڵام سەدا 55 بۆ 85ی توشبوان نەخۆشییەكەیان درێژخایەنەو مەترسی تری لێدەكەوێتەوە.
خەلیل سادق، كە خێزاندارەو چەندین مانگ بەدەست نەخۆشییەكەوە ناڵاندی، بۆ چارەسەری ڤایرۆسەكەی 28 دەرزی سەرەكی بۆ دانرا تا لە ماوەی 28 هەفتەدا بەكاریبهێنێت، لەگەڵ جۆرە حەبێك كە بەوتەی خۆی هەر پارچەیەكی بە 200 هەزار دینار بووە.
ئەوكاتەی چارەسەری ڤایرۆسەكەی وەردەگرت، بەدەست ئازاری مایەسیرییەكەوە گیرۆدە بوو، چونكە هیچ پزیشكێك ئامادەی نەشتەرگەری نەبوو، لەبەر ترسی ڤایرۆسەكە؛ "ئامادەبووم چەند ملیۆن دینارێك بدەم بۆ نەشتەرگەی مایەسیرییەكە، نەمدەتوانی دابنیشم، دەچوومە لای هەر دكتۆرێك دەیگوت دەبێت لە شوێنێكدا نەشتەرگەرییەكە بكرێت دوای خۆت هەموو كەلوپەلەكان لەناوببرێن."
"دواتر پزیشكێك نەشتەرگەرییەكەی بۆ كردم لە نۆرینگەكەی خۆی‌و وتم كەلوپەلەكانی نەشتەرگەرییەكە پارەكەی دەدەم و بەكاری مەهێنەرەوە، بەڵام وتی كێشە نیەو دواتر بەئاگر كەلەپولەكانی گەرم كرد و پاكی كردەوە"، خەلیل وادەڵێت.
چارەسەری ڤایرۆسی جگەر بەپێی جۆری ڤایرۆسەكەیەو هەندێكیان چارەسەری ناوێت، بەڵام جۆرەكانی سی و بی، دەرمانی دژە ڤایرۆسی پێدەدرێت، ئەوەش بەپێی ژمارەی ڤایرۆسەكان و چالاكبوونیان.
دكتۆر دیدار دەڵێت، ئەگەر كەسەكە ماوەیەكی زۆر بەسەر توشبونیدا تێنەپەڕیبێت‌و جگەری زیانی پێ نەگەیشتبێت ئەوا ئەگەری چاكبوونەوەی زیاترە، "لە حاڵەتی چارەسەرنەبونی نەخۆشیەكە ئەگەر لە جۆری سی و بی بوو، ئەوا جگەر دەپوكێتەوەو حاڵەتی بە مۆم بونی جگەری بەسەردادێت یان دەبێتە هۆی توشبوون بە شێرپەنجەی جگەر."
خۆپاراستن لەو نەخۆشییە، ڕاگرتنی پاكوخاوێنی و پاكژكردنەوەی كەرەستە پزیشكیەكانە پێش ئەنجامدانی هەر نەشتەرگەرییەك، لەگەڵ ئەنجامدانی پشكنین بۆ خوێن، دووركەوتنەوە لەسێكسی ناتەندروست‌و زوو وەرگرتنی چارەسەر، بەپێی ڕێنماییەكانی تەندروستی.
بێستون عومەر، پزیشك و خاوەنی سەنتەری چارەسەری ددان بە پەرەگراف-ی وت "ئەگەر ویژدانی دكتۆرەكان نەبێت ئەوا سەدا 80 بۆ 90ی ڤایرۆسەكان بەهۆی چارەسەركردنی نەخۆشییەكانی ددانەوە دەگوازرێنەوە، ئەگەر كەلوپەلەكان تەعقیم نەكرێن، چونكە حكومەت هیچ چاودێرییەكی لەسەر بازاڕی تەندروستی سەنتەرەكان نییە."
"حكومەت دەتوانێت چاودێری كلینیكەكان بكات و نەهێڵێت دەرزی و لۆكەی پیس بخرێنە ناو تەنەكەی خۆڵی ئاساییەوە، كە سەرئەنجام دەبێتەهۆی توشبوونی كرێكارانی پاككەرەوە بە ڤایرۆسەكان، ئەوەش سەدا 99ی دكتۆرەكان وادەكەن و نایسوتێنن، بۆیە حكومەت لەم لایەنەوە سەداسەد كەمتەرخەمە و بە ئەركی خۆی هەڵنەساوە."
ئەو پزیشكە دەڵێت، ناتوانن نەخۆش ناچار بكەن بەر لە چارەسەری ددان پشكنینی ڤایرۆسی جگەر بكات و نەیشاردەوە كە ئامێری (ئوتوكلیف) بۆ تەعقیم ناتوانێت سەداسەد كۆنتڕۆڵی ڤایرۆسەكە بكات، چونكە هەندێك ئامێر ناخرێنە ئەو ئامێرەوە وەك سۆندەی ئاو، سەحبی خوێنی ناو دەم و هەڵكۆڵینی ددانی نەخۆشەكە، "كە تەنیا دەخرێنە دەرمانێكەوەو بە ئاسانی ڤایرۆسەكە دەگوازێتەوە."
لە هەرێمی كوردستان، لە ساڵی ڕابردوودا 597 حاڵەتی توشبون بە ڤایرۆسی جگەر لە جۆری بی تۆماركراون، لەو ژمارەیەش 130 توشبوو بە هەولێر، 197 لە سلێمانی و 270 كەس لە دهۆك بون، بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی تەندروستی.
خاڵس قادر، وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێم لە بارەی چاودێری سەنتەرەكانی ددان كە هۆكارێكی گواستنەوەی ڤایرۆسەكەن بۆ پەرەگراف وتی"لیژنەكانی چاودێری سەر بە وەزارەتی تەندروستی چاودێری سەنتەرەكانی ددان دەكەن، ئەگەر ئامێرەكانی تەعقیم كردن لە سەنتەرەكاندا نەبێت ئەوا سزادەدرێن."
توشبوانی ڤایرۆسی جگەر، بەپێی بەرنامەی دانراو بۆ دەرمان وەرگرتن، ئەگەر زوو فریای بكەون دەتوانن ڕێ لە مەترسی گەورەتر بگرن.
خەلیل سادق لەگەڵ دەركەوتنی ڤایرۆسەكە، دەرمانەكانی بەڕێكیی وەرگرت و لە 28 هەفتەدا، توانی چالاكیی زیاتر لە دوو ملیۆن ڤایرۆسی جگەر لە لەشیدا ڕابگرێت، بەڵام ئەو ڤایرۆسە لەناو نەچووو تەنیا چووەتە قۆناغی متبونەوە، وەك خەلیل وتی، بەوتەی پزیشكەكان ئەگەری سەرهەڵدانەوەی زۆر كەمە.