پەرەگراف – سەنگەر سالار
لەگەرمای بەتینی هاویندا بێت یان لەژێر ڕەحمەتی سەرمادا، محەمەد ڕۆژ تا ئێوارە لەچەند مەترێكی شەقامێكی دیاریكراودا جام بەجامی سەیارەكان دەكوتێت، بەئاواتی ئەوەی شۆفێرێك هەستی بجوڵێت و كلینێكسێكی لێبكڕێت.
محەمەد، تەمەنی 11 ساڵە و سێ ساڵە وازی لە خوێندن هێناوە، دوای ئەوەی گەیشتە پۆلی سێیی بنەڕەتی، تەنیا لەپێناو ئەوەی ببێتە بەشێك لەدابینكەری بژێوی خێزانەكەی.
ئەو منداڵە لەبری بەڕێكردنی تەمەنی یاری و كاتبەسەربردن، وا بۆ چەند ساڵێك دەڕوات خەمێكی گەورەی ناوەتەكۆڵی و لە شەقامە گشتییەكانی شاری سلێمانی، لەترافیكی وەستانی ئۆتۆمبێلەكاندا كلینێكس دەفرۆشێت.
"ڕۆژی وا هەیە پێنج هەزار، ڕۆژی واش هەیە 10 هەزار دینارم دەستدەكەوێت" محەمەد بۆ پەرەگراف وای وت، بەوەش هاوكاریی باوكی دەكات لە بژێوی خێزانەكەیدا، چونكە كرێكارە و بە ئاسانی كاری دەست ناكەوێت.
ئەو جگە لە باوكی، هاوكارێكە بۆ دوو خوشكە بچوكەكەیشی، كە دەخوێنن و پێویستییان بە پارە هەیە.
"لەكاتی گەرما و سەرمادا كارمكردوە، هەندێكجار خەریك بوە لەهۆشی خۆم بچم، یان ڕەق ببمەوە، جاری واهەیە خەریكە ئۆتۆمبێل لێمدەدات و دەمكات بەژێرەوە، شۆفێری واهەیە بەسوكی سەیرم دەكات".
محەمەد دەزانێت ئەو كارەی دەیكات بۆ ئەو قورسە، هی ئەو تەمەنەش نیە، بەڵام ناچار و بەو دۆخەشەوە ناتوانێت بگاتە بچوكترین حەزی خۆی، "زۆر حەزم لە مۆبایلێكی پێشكەوتووە و تائێستا نەمتوانیوە بیكڕم"، ئەو دەڵێت پێیخۆش بوو لەبری كار لەخوێندندابوایە، لەگەڵ هاوڕێكانی یاری بكردایە.
گلەیی و دەردەدڵی محەمەد، هاوكاتە لەگەڵ ڕۆژی جیهانی منداڵ، كە هەموو ساڵێك لە 1-6دا بە بۆنەی جیاواز یادی دەكرێتەوە، بەڵام بۆ ئەو و دەیان منداڵی تری ئیشكەر، هیچ بایەخێكی نیە و لە مەینەتییەكانیان كەمناكاتەوە.
هەردی، تەمەنی تەنیا هەشت ساڵە و خوێندكاری دووی بنەڕەتییە، شەوانی ڕەمەزان لەسەهۆڵەكەی سلێمانی ئاوی سارد دەفرۆشێت.
"كار بۆ ماڵەوە دەكەم، ئەو پارەیەی پەیدای دەكەم دەیدەم بە باوكم، دوایی خۆی پارە بەشی منیش دەدات، باوكم هەژارە و پێویستی بەوەیە منیش كاری بۆ بكەم"، هەردی گەورەتر لە تەمەنی خۆی قسەی دەكرد و بۆ پەرگراف وتی "لە شەوێكدا نزیكەی پێنج هەزار كەمتر یان زیاتر پەیدا دەكەم".
ئەو منداڵە خەڵكی قەزای چەمچەماڵە، دوای تەواوبونی خوێندن چووەتە ماڵی خاڵی لە سلێمانی، شەوانە لەگەڵ ئەودا پێكەوە سەهۆڵەكە بووەتە شوێنی پەیداكردنی بژێوییان.
"منیش حەزم دەكرد لە ماڵەوە پارەمان هەبوایە و ئێستا لێرە كارم نەكردایە، لەبری ئەوە سەیری تەلەفزیۆنم بكردایە و یاریم بكردایە" هەردی وای وت.
لە سەرەتای ئەمساڵەوە، 116 منداڵ كە تەمەنی شیاویان بۆ كاركردن نەبووە، گەڕێندراونەتەوە لای كەسوكاریان و كاركراوە بۆ هۆشیاركردنەوەی خێزانەكانیان، ئەوەش بەپێی ئامارەكانی ڕێكخراوی منداڵپارێزی كوردستان.
بەپێی هەمان ئامار و لە ساڵی 2018دا، زیاتر لە 400 منداڵ ڕادەستی خێزانەكانیان كراونەتەوە و هاوكاری ماددی زیاتر لە 60 خێزانیش كراوە بۆ تەنیا یەكجار، تا منداڵەكانیان ناچار بەكارنەكەن.
عەلی ئیبراهیم، سەرپەرشتیاری لیژنەی پاراستنی منداڵ لە ڕێكخراوی منداڵپارێز كە تەنیا لەناوشاری سلێمانی چالاكییان هەیە بۆ پەرگراف وتی "منداڵ نیوەی كۆمەڵگەیە و داهاتووی كۆمەڵگە دروست دەكات. هەر وڵاتێك گرنگی بە پرسی منداڵ بدات، كۆمەڵگەیەكی تەندروستی دەبێت".
داوایكرد بەڕێوەبەرایەتیی كار لە وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی چاودێریی هەموو شوێنەكانی كاركردن بكەن و چاودێری بارودۆخی منداڵانی ئیشكەر بكەن، ئەگەر پێشێلكاری هەبوو ڕێكاری یاسایی بەرانبەر خاوەنكارەكە بگرنەبەر.
بە بڕوای عەلی ئیبراهیم، پێویستە ئەو وەزارەتە پلانی ستراتیژی و درێژخایەنی بۆ ڕوبەڕوبونەوەی دیاردەی كاركردنی منداڵ هەبێت، "كاركردنی منداڵ پەیوەندیی بە داهاتی خێزان و خوێندن و چەندین لایەنی دیكەوە هەیە، ئەگەر بتەوێ منداڵ لە كاركردن دوربخەیتەوە، دەبێت پڕۆسەی خوێندن پێشبخەیت، دەبێت پاڵپشتی ماددیی ئەو خێزانانە بكەی كە لەبەر هەژاری كار بە منداڵەكانیان دەكەن".
بەشێكی زۆر لەو منداڵانەی لە شەقام و ناوبازاڕەكاندا كاردەكەن، ئاوارەی ناوچەكانی تری عێراقن یاخود پەنابەری خۆرئاوای كوردستانن.
عەلی، تەمەنی تەنیا هەشت ساڵە، خەڵكی پارێزگای ڕەققەی سوریایە و خێزانەكەی لە دەستی ماڵوێرانییەكانی جەنگی سوریا بۆ سلێمانی هەڵاتوون، هەر ئەو جەنگەش ئەوی لە قوتابییەوە كردوە بە دەرۆزەكەر (سوڵكەر).
"لە پۆلی دووی بنەڕەتیم، دەرنەچوم لە قوتابخانە، لەبەر هەژاری سواڵ دەكەم"، عەلی تا دوای 12 شەویش لە سەهۆڵەكە مایەوە، بە بەردەوامی داوای یارمەتی و پارەی لەخەڵك دەكرد.
بەپێی یاسای كاری عێراقی، منداڵ بۆی هەیە كە تەمەنی بوو بە 15 ساڵ كار بكات، بە مەرجێك كارەكەی قورس نەبێت و مەترسیی بۆ سەر ڕەوشت، هەڵسوكەوت، خوێندنی نەبێت و لەحەوت كاتژمێر تێپەڕنەكات، منداڵی خوار تەمەن 17 ساڵیش نابێت بە شەو كاربكات.
عومەر گوڵپی، بەڕێوەبەری گشتیی چاودێری و گەشەپێدانی كۆمەڵایەتیی پارێزگای سلێمانی بۆ پەرگراف وتی "پێویستە ئەو ڕاستیە بزانین كە هەموو ئەوانەی كار دەكەن بەهۆی هەژارییەوە نییە، بەڵكو زۆرێك لەو منداڵانەی لە خوار تەمەنی هەژدە ساڵیەوە كاردەكەن بەهۆی ڕۆشنبیرییەكەوەیە كە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا هەیە ئەویش ئەوەیە خەڵك پێیوایە پێویستە منداڵان فێری ئیش ببن بۆ ئەوەی كە گەورەبن ئیشكەر بن و بتوانن پشت بە خۆیان ببەستن".
گوڵپی بەداخەوەیە بۆ كاركردنی منداڵانی خوار پانزە ساڵ، بەتایبەت ئەگەر كارەكەی دوور لە چاودێری دایك و باوك بێت، لەهەر بارێكیشدا وەك ئەو دەڵێت "پێویستە لەو قۆناغەی تەمەندا سەرقاڵی پەروەردەو فێركردن و مومارەسەكردنی خەون و خولیا باشەكانی خۆیان بن".
ئەو بەڕێوەبەرە حكومییە، نەیشاردەوە بەشێوەیەكی گشتی حكومەت كەمتەرخەمە لە بواری منداڵانداو وڵاتەكەش نەچۆتە قۆناغی چەسپاندن و بەرجەستەكردنی مافەكانی منداڵان چ بە دەستەبەركردنی مافەكانیان چ بە پاراستنیان لە توندوتیژی.
چەند پێشنیار و ڕێكارێكیشی بەپێویست زانی بۆ روبەڕوبونەوەی كاركردنی منداڵ، لە نێویاندا درێژكردنەوەی دەوامی قوتابخانەكان تا منداڵ دەرفەتی كاركردنی نەمێنێت، چەسپاندنی ئەو ڕۆشنبیرییە لای خەڵك كە منداڵ لە خوار هەژدە ساڵەوە بەتەنها سەرقاڵی پەروەردەو فێركردنە لەگەڵ چەند ڕێكارێكیتر و نەبونی یاسایەكی تایبەت بە پاراستنی منداڵان.
لە خولی پێشوی پەرلەمانی كوردستان، خوێندنەوەی یەكەم بۆ پڕۆژەیاسای سۆشیال كراوە، كە بەشێكی تایبەتە بە منداڵ، بەڵام نەگەیشتە دەنگدانی كۆتایی و پەسەندكردن.
كەژاڵ هادی فەقێ، ئەندامی خولی پێشوی پەرلەمان لە لیژنەی كاروباری كۆمەڵایەتی و منداڵ و خێزان بۆ پەرگراف ڕونیكردەوە "لەو پڕۆژەیاسایەدا هەرچی پەیوەندیی بە منداڵەوە هەیە جێكراوەتەوە، لەوانە هاوكاریكردنی منداڵ لە كاتی خوێندندا، پاراستنی مافی منداڵ، ڕەخساندنی هەلی كار لەو تەمەنەدا كە یاسا ڕێگەی پێ دەدات كار بكات".
هەروەها باسی لەوەكرد لەبەرئەوەی پێویستی بە بودجەی تایبەت هەبوو، بەو پاساوە ڕاگیراو "داوا دەكەین لەم خولەدا پڕۆژەیاساكە پەسەند بكرێت".
لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا، كە ئێستا لەكاردایە، لیژنەی كاروباری كۆمەڵایەتی و منداڵ و خێزان ناوەكەی گۆڕدراوە و لەگەڵ مافەكانی مرۆڤ یەكخراونەتەوە، بۆیە ناوی منداڵ لە ناونیشانی لیژنەكەدا نەماوە.
بەدریە ئیسماعیل، بڕیاردەری لیژنەی كاروباری كۆمەڵایەتی و داكۆكیكردن لە مافی ئافرەت و مافەكانی مرۆڤ لە خولی ئێستای پەرلەمان وتی "هەوڵی جدیی لیژنەكەمان ئەوەیە كە مافی منداڵ پارێزراو بێت، بڕیارە سێ كۆبوونەوەی كراوە بۆ هەرسێ بوارەكە ئەنجام بدەین، كە لە هەرسێ بوارەكەدا مەجالی كاركردن لەسەر پرسی منداڵی تێدایە، لەگەڵ چەند ڕێكخراوێك ئەم بابەتەمان وروژاندوە".
ئەو دەڵێت بەشێك لە پڕۆژەكانیان، سەردانی منداڵانی زیندانیكراوە، جەختیشیكردەوە لە ڕێگری لەوەی منداڵان ببنە قوربانیی دەستی گەورەكان بۆ كاركردن و بێبەشبونیان لە خوێندن، ئەوەش لەڕێی دەستەبەركردنی مافەكانیانەوە.