پەرەگراف – هەڤاڵ زەنگەنە
دووكەڵێكی چڕی ڕەش، لە ڕوبەرێكی بچوكی گوندی توڕكەوە بەرزدەبێتەوەو لەگەڵ شنەبایەكی كەمدا دەگاتە ئاسمانی چەمچەماڵ، خەڵكی شارەكەش، ڕۆژانە ئەو دووكەڵە وەك بۆنی تایەی سوتاو هەڵدەمژن و دەچێتە سییەكانیانەوە.
زیاتر لە سێ هەفتەیە، بڵاوبونەوەی ئەو دووكەڵە زۆرە بەردەوامیی هەیە، بەپێی ژمارەیەك وێنەو گرتەی ڤیدیۆیی كە لای پەرگراف-ـە، تەنانەت لە شەوانیشدا بە ئاسانی هەست بە كاریگەرییەكانی دەكرێت لەسەر ئاسمانی قەزاكە و كەشوهەوا.
سەرچاوەی دووكەڵەكە، بیرێكی گازە لە گوندی توڕكە، بە دوری تەنیا سێ كیلۆمەتر لە باكوری خۆرئاوای چەمچەماڵ، بۆیە هەرزوو ئەو دووكەڵە جگە لەو شارە، تا نزیكی ناحیەی سەنگاو دەڕوات.
بیری ژمارە سێ لە توڕكە، لە چوارچێوەی گرێبەستی نێوان حكومەتی هەرێم و كۆمپانیای دانەگاز و هاوپشكەكانی بۆ پەرەپێدانی بەرهەمی گاز، كاركردن تێیدا دەستیپێكردووە.
كاروان ڕەمەزان، خەڵكی گوندی توڕكەیە و ماڵی باوكی هێشتا لەژێر ڕەحمەتی ئەو دووكەڵەدا ماون، بۆ پەرەگراف وتی "ڕۆژانە هاتوچۆ دەكەم و دەبینم ئەم دووكەڵە بۆ ناو گوندەكە و بۆ گوندەكانی دەوروبەر و بۆ ئاسمانی چەمچەماڵ و نزیك سەنگاو درێژ دەبێتەوە".
"دووكەڵەكە بەردەوام نییە، هەندێكجار چەند ڕۆژێك بەردەوام دەبێت و هەندێك ڕۆژیش نیە، بەتایبەت لە بەیانیانی زوودا زۆر هەستی پێ دەكرێت، دانیشتوانی ئەو سنورە تا هەندێك شوێنی چەمچەماڵ هەست بە بۆنی تایەی سوتاو و دووكەڵێكی خەست دەكەن و هەناسە توند دەكات، بەتایبەت بۆ گوندەكان كە نزیكترن" كاروان وای وت.
لە ئێستا بیرەكە گەیشتووەتە گاز، بەڵام هێشتا كاركردن تێیدا بەردەوامە، بۆ ڕێگریكردنیش لە بڵاوبوونەوەی گازەكە بە ژینگەدا، كۆمپانیای جێبەجێكار ڕێگەی سووتاندن بەكاردەهێنێت.
هەژار هۆشیار، لە ناوەندی قەزای چەمچەماڵ دادەنیشێت و نیگەرانە لە پێشتگوێخستنی مەترسییەكانی ئەو دووكەڵە، پێیوایە دەبێتە هۆكارێك بۆ زیادبونی ژمارەی توشبوان بەشێرپەنجە لە داهاتوودا و ژینگەی سنورەكەش وشك دەكات.
ئەو هاوڵاتییە وتی "بەلامانەوە ئاساییە ئەو بیرە گازە هەبێت لە سنورەكە بەڵام دەتوانرێت بە دوو شێوە دووكەڵەكە دوربخرێتەوە؛ یان بە دانانی فلتەر یان بە دورخستنەوەی گازەكە لە ڕێگای بۆرییەوە و سوتاندنی دوور لە سنوری ئاوەدانی و چەمچەماڵ"، هەژار دەڵێت لەگەڵ كۆمەڵێك هاوڵاتی تردا بڕیارە بۆ داواكارییەكانیان یاداشتێك ئاڕاستەی قائیمقام بكەن.
قەزای چەمچەماڵ؛ ناوچەیەكی دەوڵەمەندە بە گازی سروشتی و كۆمپانیای دانەگاز و هاوپشكەكانی لە كێڵگەی كۆرمۆر و ئێستاش گوندی توڕكە وەبەرهێنانی تێدا دەكەن، كە زۆرینەی بەرهەمەكە لە ڕێگای بۆرییەوە بۆ وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا لە چەمچەماڵ و هەولێر دەگوازرێتەوە.
پێشەوا شێخ ڕەئوف، شارەزای بواری نەوت و گاز كە نووسەری كتێبی (زیان‌و مەترسییەكانی سووتاندنی گازە)و دانیشتووی قەزای چەمچەماڵە، بە پەرەگراف-ی وت "كۆمپانیای پاركەر درێلینگی ئەمریكی كە ئەركی هەڵكەندنی ئەو بیرە گازەی لە ئەستۆدایەو یەكێكە لە كۆمپانیا گەورە و بەئەزموونەكان لەسەر ئاستی جیهان، لە هیچ وڵاتێك ڕێگەی پێ نادەن بەو شێوەیە كاربكات".
ئەو دەڵێت "بە دڵنیاییەوە ئەو كۆمپانیایە ڕێككەوتننامە و گرێبەستەكانی پابەندبوون بە ژینگە و تەندروستیی واژوو كردووە"، پێشەوا دەپرسێت ئایا لە شوێنێكی وەكو كوردستان هەمان ئەو پابەندییەیان هەیە كە لە وڵاتێكی ئەورووپی یان ئەمریكا هەیانە؟.
لێپرسراوانی دانەگاز، ئامادەنین وەڵامی پرسیارەكەی پێشەوا شێخ ڕەئوف و میدیا بە گشتی بدەنەوە، پەرەگراف هەوڵیدا لێدوانی فەرمی لەو كۆمپانیایە وەربگرێت و پەیوەندی بە دوو لێپرسراویانەوە كرد، بەڵام یەكێكیان بە پاساوی جیاواز قسەی نەكرد و ئەویتریان وەڵامی پەیوەندییەكەی نەدایەوە.
سەرچاوەیەكی ئاگادار لە نزیكی بیرە گازەكەی گوندی توڕكە ئاشكرایكرد "هیچ فلتەرێك بۆ ڕێگری لە بڵاوبونەوەی گازە زیانبەخشەكان دانەنراوە و دووكەڵی سووتاندنی ئەو گازە ڕاستەوخۆ بە ئاسمانی ناوچەكەدا بڵاودەبێتەوە".
بەپێی زانیارییەكانی ئەو سەرچاوەیە، "دووكەڵە ڕەشەكە تێستە و بڕیارە دوای دەستكردن بە بەرهەمهێنان چارەسەر بكرێت، بەڵام تا ئەو كاتە دووكەڵەكە هەر بەو شێوەیە بە ناوچەكەدا بڵاودەبێتەوە"، وتیشی "دیارنییە كەی بیرەكە دەگاتە قۆناغی بەرهەمهێنان و كێشەكە چارەسەر دەكرێت".
سكاڵای هاوڵاتیانی چەمچەماڵ، لەبارەی بڵاوبوونەوەی ئەو دووكەڵەوە گەیشتووەتە پەرلەمانتاران، بڕیارە لەوبارەیەوە لێكۆڵینەوە بكرێت.
جەلال محەمەد ئەمین، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان كە هاوكات خەڵكی ناوچەكەیە بۆ پەرەگراف وتی "لە ڕێگای لیژنەی تەندروستیی پەرلەمانەوە بەدواداچوون بۆ ئەو بابەتە دەكەین".
ئەو ناوچانەی لە قەزای چەمچەماڵ گازی سروشتییان لێ بەرهەم دەهێنرێت، لە ڕوی خزمەتگوزارییەوە زۆر هەژارن، بە تایبەت ڕێگاوبان و كارەبا و ئاو، لە نێویاندا گوندی توڕكە.
ڕێبوار ئەحمەد، سەرۆكی لیژنەی تەندروستی و ژینگە لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەڵێت وتی "كۆمپانیای دانەگاز كە لەو بیرە گازەدا وەبەرهێنان دەكات، پێویستە بەپێی ستانداردی وڵاتانی ناوچەكە كاربكات. بە تایبەت پێویستە بیری ئاو و كۆگای تایبەتی ئاوی هەبێت كە بە ڕێگەی پرژاندنی ئاو ئەو دووكەڵە و زیانەكانی كەمبكاتەوە".
"گرفتی سەرەكی ئەوەیە پڕۆسەی بەرهەمهێنانی نەوت و گاز خۆماڵی نەكراوە و ئەو كۆمپانیا بیانییانەیش كە دێنە هەرێم گرێبەست لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان و ئەنجوومەنی وەزیران دەكەن، بۆیە ئیدارەی ناوچەكان ناتوانن لە بەرانبەر پێشێلكارییەكاندا لێپێچینەوە لە كۆمپانیاكان بكەن" بەوتەی ڕێبوار ئەحمەد.
دەستەی پاراستن و چاككردنی ژینگەی هەرێمی كوردستان، 21 مەرجی ژینگەیی بۆ كۆمپانیا و كارگەكان داناوە، كە دانانی فیلتەر بۆ كەمكردنەوەی گازە زیانبەخشەكان یەكێكە لە مەرجە سەرەكییەكان.
هەندرێن شێخ ڕاغب، وتەبێژی ئەو دەستەیە بە پەرەگراف-ی وت "بەدواداچوون بۆ ئەوپرسە دەكەین و ئەگەر مەرجە ژینگەییەكان جێبەجێ نەكرابێت، سزای كۆمپانیاكە دەدەین".
لەو گرتە ڤیدیۆییانەی دەست پەرەگراف كەوتون، خەڵكی چەمچەماڵ، لەگەڵ نیشاندانی چۆنیەتی بڵاوكردنەوەی دووكەڵەكەدا، داوای بەدەمەوەهاتن و ڕێگری لەو مەترسییە دەكەن.
دیدار ڕزگار، پزیشكی پسپۆڕی هەناوی لەبارەی زیانەكانی ئەو دووكەڵەوە ڕونیكردەوە "بە پلەی یەكەم زیانی بۆ كۆئەندامی هەناسە هەیە، بە تایبەت بۆ ئەو كەسانەی نەخۆشیی تەنگەنەفەسییان هەیە، هۆكاریشە بۆ هەوكردنی سینگ، ئەگەر هەستیش بە پیسبوونەكە نەكرێت لە دوورمەودادا دەبێتەهۆی نەخۆشییە درێژخایەنەكان و شێرپەنجە".
جگە لە زیانەكانی بۆ خەڵك، ژینگە قوربانییەكی تری ئەو دووكەڵەیە، ئەگەر بەردەوامی هەبێت كاریگەری زۆری لەسەر دادەنێت.
هەڵەت ڕەشید، پسپۆڕی جوگرافیای سروشتی وتی "دووكەڵ خۆی دوانە ئۆكسیدی كاربۆنە و مەترسیدارە و دەبێتەهۆی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی، نیشتنی پیسیی ئەو دووكەڵەیش لەسەر ڕووەك، زیان بە ئاژەڵ دەگەیەنێت لە كاتی خواردنی، هەروەها ئەگەر مرڤ بەركەوتنی ڕاستەخۆی لەگەڵ پیسبوونی هەواكەدا هەبێت، كاریگەیی لەسەر چاو و پێستی دەبێت".
بەپێی كتێبی (زیان و مەترسییەكانی سووتاندنی گاز)، ساڵانە 20 ملیۆن تۆن گازی دوانەئۆكسیدی كاربۆن بە ئاسمانی عێراقدا بڵاودەبێتەوە بەهۆی سووتاندنی گازەوە، ئەو بڕەش بەرانبەرە بە كاریگەرییە خراپەكانی كارپێكردنی سێ ملیۆن و 500 هەزار ئۆتۆمبێل.
خاڵس قادر، وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبارەی مەترسییەكانی دووكەڵی سوتانی گاز و كاریگەرییەكانیەوە بۆ پەرەگراف وتی "پیسبوونی ژینگە هۆكاری نەخۆشییەكانی هەناسەدان و دڵ و مێشك و شێرپەنجەیە، بەتایبەت شێرپەنجەی سییەكان، داتاكانی ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانییش پێماندەڵێت كە ساڵانە لە جیهاندا حەوت ملیۆن كەس بەهۆی پیسبوونی ژینگەوە دەمرن".