ئاوارەبوون‌و گۆڕانی دیمۆگرافی؛ كاریگەریی هێرش‌و بۆردومانەكانی توركیا بۆسەر هەرێمی كوردستان

30-05-2021 08:56

پەرەگراف- هەكار مەحمود

ئەگەر بۆ ماوەیەك بەناو گوندی جیلكای سەر بە ناحیەی باتیفا لەسەر سنوری هەرێمی كوردستان و توركیا بگەڕێیت، بە ئاشكرا ئاسەواری وێرانەو ئاگرو پاشماوەكانی بۆردومانی سوپای توركیا بۆ سەر گوندەكەو دەوروبەرەكەی دەبینیت.

دەیان گوندی سەر سنوری ناحیەی باتیفا ڕوبەڕوی بۆردومان دەبنەوە، بە چەندین جۆر فڕۆكەی جەنگیی، ئەوەش لەو چوارچێوەی ئەو ئۆپەراسیۆنەی ماوەی زیاتر لە مانگێكە سوپای توركیا دژی گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان لەناوچە سەختەكانی چیای مەتین ئەنجامی دەدات.

مام جەرجیس پیاوێكی ئاشوریی تەمەن 80 ساڵە، بەهۆی بۆردومانەكانەوە گوندەكەیانی چۆڵكردووە، ئێستا لە شارۆچكەی زاخۆ دەمێنێتەوە.

جەرجیس دەڵێت "بەدرێژایی تەمەنم زۆرینەی ڕووداوە سیاسییەكانی عێراقم بینیوە، لەسەردەمی پاشایەتییەوە تا شەڕی نێوان حزبە كوردییەكان و حكومەتی عێراق، تەنانەت جەنگی عێراق-ئێرانیش، بەڵام بۆردومانی بەهێزی وەك ئەوەی توركیا بەرامبەر گوندەكانی ئێمە ئەنجامی دەدات نەم بینیوە، ناوبەناویش ڕوبەڕوبونەوە لەنێوان گەریلاكانی پەكەكە و سوپای توركیادا دروست دەبێت، چیاكان لەكاتی كەوتنە خوارەوەی موشەكەكان دەهەژێن، لەئەنجامدا ئاگرێك دەكەوێتەوە كوژاندنەوەی زۆر قورسە".

دانیشتوانی سی گوندی دیكەی سەر سنوری ناوچەكە كە كورد و سریانی و ئاشوریی تێدا دەژین، ژیانیان هاوشێوەی مام جەرجیسە، ئێستا زۆرینەیان بەرەو ناوچە ئارامەكانی باشوری ناوچەكانیان ئاوارەبوون، بەتایبەت بۆ باتیفا و زاخۆ و دهۆك.

دامەزراوەكانی حكومەت و كۆمەڵە ناحكومییە خێرخوازییەكان دەیانەوێت شوێنی مانەوەی كاتیی و پێداویستییەكانیان بۆ دابین بكەن، تا ئەو كاتەی دەگەڕێنەوە سەر ماڵ و حاڵی خۆیان.

تانیوس بەتە، كوڕی گەورەی مام جەرجیسە لە خانوویەكدا پێكەوە دەژین، باس لە ئاوارەبونی خانەوادەكەی دەكات بەهۆی جەنگی سوپای توركیاوە كە سەدەیەكی تەواوە بەردەوامە.

ئەو پیاوە دەڵێت "بەر لە سەدەیەك باپیرم لە گوندی سەریچكی لە چیای هەكاری كە ئێستا لە توركیادایە ئاوارەبووە، دوای ئەوەی سوپای تورك جەنگی دژی ئاشورییەكان بەرپاكردووە، باپیرم و منداڵەكانی لە نزیك دەریاچەی ورمێ كە ئێستا لە ئێرانە جێگیربوون، بەڵام هێرشەكانی توركیا لە جەنگی جیهانیدا دووبارە ناچاری كردوون ئاوارە بن و بێنە عێراق بۆ ئەوەی لەلایەن بەریتانییەكانەوە بپارێزرێن".

تانیۆس درێژە بە گێڕانەوەكەی دەدات و دەڵێت "دوای سی ساڵ ئۆپەراسیۆنێكی سەربازیی بۆسەر سیمیڵ ئەنجامدراوە و جارێكی دیكە ناچاربوون ئاوارەی ناوچە سنورییەكان بن، ئەوا ئێستاش ئێمە لەوێ ئاوارە بووین و نازانین بۆ كوێ بچین".

ئۆپەراسیۆنی چڕنوك

سوپای توركیا لەناوەڕاستی مانگی نیسانەوە، ئۆپەراسیۆنێكی فراوانی سەربازیی لەناوچەكە لەژێر ناوی "چڕنوك" ئەنجام دەدات، ئەوەش سێهەم ئۆپەراسیۆنە لە سەرەتای ئەمساڵەوە دژی پەكەكە ئەنجام بدرێت.

لەم ئۆپەراسیۆنەدا نزیكەی پێنج هەزار سەربازی كۆماندۆی تایبەت بە جەنگی چیا بەشداری دەكەن، هەڵمەتێكی فراوانی ئاسمانیی چاودێرییان دەكات، بەتایبەت فڕۆكەجەنگییە بێ فڕۆكەوانەكان، كە لە ئاسمانی ناوچەكە ون نابن، ئەوەش بۆ ئەوەی ڕێگری لە جوڵەی گەریلاكانی پەكەكە بكەن.

بەپێی بەیاننامە فەرمییەكان، ئامانجی ئۆپەراسیۆنەكە لەناوبردنی بنكە و بارەگاكانی پەكەكەیە لەناوچە شاخاوییەكانی "ئاڤا شین، خواكورك"، بۆ ئەوەی ئەمە ببێتە سەرەتای دانانی چەند بازگەیەكی سەربازی و دواتر بەرەو بنكە سەرەكییەكانی پارتەكە لە چیای قەندیل هەنگاو بنێن.

توركیا ئامانجەكانی دەپێكێت؟

سەركال كاروان ئۆغلۆ، توێژەر، بەدووری دەزانێت توركیا ئامانجەكانی بەئاسانی بپێكێت لەو بارەیەوە دەڵێت "نزیكەی سێ ساڵە بە دیاریكراوی لەگەڵ هاتنە ناوەوەی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكان بۆ ناو مەیدانی جەنگ، گەریلاكانیش تاكتیكی خۆیان گۆڕیوە، بە گروپی كەم و بچوكتر دەڕۆن، بە ئامرازی زۆر نهێنیتر پەیامەكانیان دەگەیەنن، بۆیە بیركردنەوە لە دەستبەسەرداگرتنی بنكە و سەربازگەكانیان هیچ مانایەكی نییە".

ئۆغلۆ ئاماژە بەوە دەكات، سوپای توركیا دەیەوێت زۆرترین زیان بە ناوچەكە بگەیەنێت، بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی كتوپڕ و بێ بەدەستهێنانی هیچ ئەنجامێك ئۆپەراسیۆنەكەی ڕانەگرێت، وەك ئەوەی چەند مانگێك پێش ئێستا كردی.

بەڕای ئەو توێژەرە، توركیا دەیەوێت بەرامبەر ڕكابەرەكەی كە پەكەكەیە قەیرانێكی مرۆیی دروست بكات، ئەوەش بخاتە ئەستۆی ئەو، بۆیە هەوڵی بەئامانج گرتن و ترساندنی دانیشتوانی ناوچەكە دەدات، كە گومان دەكرێت ئەوانیش پەیوەندییان لەگەڵ پەكەكە هەبێت.

دەیان گوندی ناوچە سنورییەكان بە شوێنێكی ئارام و تایبەتی پێكەوەژیانی نەتەوەیی و ئاینی پێكهاتەكانی عێراق دادەنرێن، هەروەها سەرچاوەیەكی سەرەكی بەرهەمە سروشتییەكانن، بەتایبەت هەنگوین كە لەو ناوچەیە باشترین جۆرەكانی لە جیهاندا بەرهەم دەهێنرێت، بۆیە هەموو هەوڵەكان بۆ ئەوەن پارێزگاری لە مانەوەی سروشتی ناوچەكە بكرێت.

بەم زووانە ئاوارەكان دەگەڕێنەوە؟

تانیوس گومان دەكات بتوانن بەخێرایی بگەڕێنەوە ناوچەكانی خۆیان، چونكە هەست بە هیچ دەرچەیەكی چارەسەر ناكرێت، لەو بارەیەوە دەڵێت "ئێمە جوتیار و ئاژەڵدارین، ناتوانین دەستبەرداری كێڵگەو ئاژەڵەكانمان ببین، ئەگەر بۆ هەفتەیەكیش بێت لە ساڵێكدا، چونكە بەو هەفتەیە ئەوەمان لەدەست دەچێت كە ساڵانێك بونیادمان ناوە".

كوڕەكەی مام جەرجیس باس لەوە دەكات، خانەوادەكەیان زیاتر لە حەفتا هێكتار بێستانیان هەیە كە پێویستیان بە ئاودان و گرنگی پێدانە، زیاتر لە 100 سەر ئاژەڵیشیان هەیە، ئەوە زیاتر لە 10 ڕۆژە بێ چاودێرین، "ڕەنگە لە برسێتی و تینوێتیدا مرداربووبنەوە لەو ماڵانەدا كە دەرگاكانیمان قوفڵ كردووە ئەگەر چەند ڕۆژێكی تریش بگەڕێینەوە، كێ دەزانێت، ڕەنگە دوو سێ مانگی دیكە شەڕ سەرهەڵبداتەوە".

توركیا لە دواین ئۆپەراسیۆنیدا جگە لە هێرشی زەمینی، زیاد لە 50 جار بۆردومانی گوندەكانی كانی ماسێی قەزای ئامێدی و ناوچەی ئاڤاشین-ی كردووە، جگە لە دانانی سەربازگە و بارەگا لە دەوروبەری ناوچەی نیشتەجێبونی زناری كێستە، بۆیە بەشێكی زۆر لە خەڵكی ئەو ناوچەیەش بە ناچاری ئاوارەبون.

"خەڵكی ناوچەكە لە دۆخێكی زۆر نائارام و ناخۆشدا ژیان بەڕێدەكەن، لە هەر خولەكێكدا ترسیان هەیە فڕۆكە جەنگییەكانی توركیا ناوچەكە بۆردومان بكەن، لە كۆی 76 گوندی ناحیەی كانی ماسێ 12 گوند بەتەواوی چوڵكراون، ئەگەر دۆخەكە بەمشێوەیە بڕوات دەیان گوندی تر چوڵدەكرێن" سەربەست سەبری بەڕێوەبەری ناحیەی كانی ماسێ لە بەدواداچوونێكی پەرەگراف-دا وای وت.

وتیشی "توركیا مەبەستیەتی زناری كێستە بگرێت، چونكە زیاتر لە 50 گوندی سنوری ناحیەكانی كانی ماسێ، بامەڕنێ و باتیفا دەكەونە زناری كێستە، ئەو شوێنە ستراتیژییە".

ساڵی ڕابردوش ئۆپەراسیۆنی دیكەی توركیا لە ناوچەكەدا هەبوو، هەر مەدەنی و گوندنشینان پشكی شێری قوربانییەكانیان بەركەوت.

سەرباری ئەوەی هاووڵاتییانی بێتاوان دەبنە قوربانیی، توركیا جەخت لە بەردەوامی ئۆپەراسیۆنەكانی دەكاتەوە و پەكەكەش دەڵێت، دەستەوەستان نابێت و ناوی لێناوە شەڕی بەرگری لە هەموو كوردستانییان.

دلشێر عەبدولستار، قایمقامی قەزای زاخۆ بەوەكالەت بۆ پەرەگراف وتی "زاخۆش هاوشێوەی ناوچەكانی تر زیانی زۆری بەركەوتووە، بەهۆی شەڕی پەكەكە و توركیاوە، تائێستا لە زاخۆ زیاتر لە 43 گوند چۆڵكراون و 32 هاووڵاتی شەهیدبون لەگەڵ برینداربونی 10 هاووڵاتی".

لە زیانە ماددییەكانیشدا، لە 58 گوندی ناحیەی باتیفای قەزای زاخۆ، زیانی زیاتر لە 400 ملیۆن دینار كەوتۆتەوە.

دلشێر وتیشی، لیژنەی قەرەبوكردنەوەی زیانەكانی هاووڵاتییان ناتوانن بچنە ناوچەكانی زیانلێكەوتوو بەهۆی بۆردومانەكانەوە، بۆیە پشت بە وێنەو ڤیدیۆی نێردراوی هاوڵاتیان دەبەستن، بەڵام ئەوەش نابێتە سەرچاوەی ورد و ڕاست بۆ بەكارهێنان.

"توركیا تەنیا لە چیاكانی سنوری زاخۆ بە تایبەت ناحیەی دەركا و باتیفا نزیكەی 14 بنكەی سەربازی داناوە و زیاتر لە 10 كیلۆمەتر هاتۆتە قوڵایی زاخۆوە" قایمقامی زاخۆ بەوەكالەت وادەڵێت.

توركیا لە دوای شەڕی ناوخۆی پارتی و یەكێتییەوە لە ساڵانی نەوەدەكاندا بنكەی هێناوەتە هەرێم و بەپێی راپۆرتێكی ڕێكخراوی (CPT) 37 بنكەی سەربازی و هەواڵگری داناوە، زۆرینەیان بە قوڵایی زیاتر لە 35 كیلۆمەتر لەناو خاكی هەرێم جێگیركراون و بەشێكیان لە ناوەندی گوند و شارەكانی دهۆك، زاخۆ و سۆراندان.

ڕزگار سدقی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بۆ پەرەگراف وتی "لە 1991ـەوە تائێستا زیاتر لە 257 گوندی پارێزگاكە بەهۆی هەبونی بارەگای پەكەكە و بەردەوامی بۆردومانی توركیا چۆڵكراون، لەو ژمارەیە 212 گوندیان لە ئامێدییە و زیاتر لە 35 گوند لە زاخۆیە".

"لە چوار ساڵی ڕابردوشدا 34 هاووڵاتی شەهیدبون و سەدان كەسی تر برینداربون، كە برینی هەندێكیان سەخت بووە، بەشێكشیان بەوهۆیەوە پەككەوتە بون، جگە لەزیانی ماددی زیاتر لە 7 ملیار دینار و سوتانی زیاتر لە شەش هەزار دۆنم زەوی كشتوكاڵی".