لە بیابانەوە بۆ باوەشی ئازیزان.. دی ئێن ئەی؛ ئاهێك بە بەر كەسوكاری ئەنفالكراواندا دەهێنێتەوە

پەرەگراف- هەڤاڵ غالب

چەندین ساڵ چاوەڕوانی و خەمی بێ باوكی، ئەوەی ئاهێك بە بەر مامۆستا سەیفەدین-ـدا دەهێنێتەوە، پشكنینی (DNA)ـيە بۆ روفاتی ئەو ئەنفالكراوانەی لە بیاباندا دۆزرانەوە و گومانی هەیە یەكێكیان باوكی ئەو بێت.

ئەو پشكنینە تەنیا خەونی سەیفەدین كەیفە نییە، ساڵانێكە زۆرینەی كەسوكاری ئەنفالكراوان هەمان داواكارییان هەیە و دەیانەوێت لانیكەم تا لە ژیاندا ماون، روفاتی ئازیزانیان لە باوەش بگرن و گۆڕێك هەبێت بۆ سەبوری دڵ و دەرونیان سەردانی بكەن.

پرۆسەی پشكنینی DNA، لە شەممەی رابردوو 17ـی شوباتەوە لە قەزای چەمچەماڵ دەستیپێكردووە و بڕیارە تا نزیكەی شەش رۆژ لە هەمان ناوچەدا بێت و دواتر نمونەی پشكنین لە شارەكانی دیكە و بە تایبەت لە گەرمیان، وەربگیرێت.

"پشكنینی DNA چەندین ساڵە داواكارییەكی گرنگی ئێمە بووە، چونكە بە ناسینەوەی روفاتی ئەنفالكراوان، ئارامییەك بە دەرونمان دەبەخشێت" سەیفەدین بۆ پەرەگراف وای وت، ئەو باوكی ئەنفال كراوە، خۆی لە بەغدا بووە وەكو چالاكوانێك تا لە نزیكەوە ئاگاداری پڕۆسەی گەڕانەوەی روفاتی ئەنفالکراوان بێت.

روفاتی 172 ئەنفالكراوی كورد، ناوەڕاستی مانگی كانونی دوەمی ئەمساڵ، لە رەفەكانی پزیشكی دادوەری بەغداوە گەڕێنرانەوە بۆ هەرێمی كوردستان، لە رێوڕەسمێكدا لە ٢١-٢-٢٠٢٤ لە مۆنۆمێنتی ئەنفال لە چەمچەماڵ بەخاكسپێردران.

روفاتەكان لە گۆڕێكی بە كۆمەڵی پارێزگای سەماوەی عیراق دۆزرانەوە، لە ساڵی 2019ـدا دەرهێنراون، بەشێكیان منداڵ و ژنن، بۆ زیاتر لە چوار ساڵ لە بەغدا بون.

هابیل ئەحمەد، بەڕێوەبەری مۆنۆمێنتی ئەنفال لە چەمچەماڵ بۆ پەرەگراف وتی "ئەو گۆڕە بەكۆمەڵەی لە سەماوە هەڵدرایەوە، ژمارەیەك پێناس و بەڵگەنامەی تێدایە، كە نیشانی دەدات ڕووفاتەكان ئەنفالكراوانی سنوری ناحیەی ئاغجەلەر بوون، بۆیە لە گوندەكانی ئەو ناحیەیە 380 ناومان تۆماركردووە بۆ وەرگرتنی سامپڵی خوێن بۆ پشکنینی DNA".

هەروەها رونیكردەوە، دوای كەسوكاری ئەنفالكراوانی ئاغجەلەر، پرۆسەكە بەردەوامدەبێت و دەچێتە گەرمیان.

گۆڕە بە كۆمەڵەكەی سەماوە، پەردەی لەسەر چەندین چیرۆكی كۆمەڵكوژی كورد هەڵدایەوە، دیمەكانی بەلای خەڵكەوە زۆر تراژیدی بون؛ لەوێ تەرمی دایكێك هەبوو كە مناڵێكی تازە لەدایكبووی پێچراوەی لە باوەشدابوو و شەش منداڵی لە دەوروبەری هەبون و چاوی بەسترابووەوە، هەمووشیان پێكەوە گولـلەبارانكرابون، پێڵاوی لەپێ نەكراوی منداڵ لە گیرفانی دایكیدابوو، كۆڵەپشت و جلوبەرگ و پێداویستی منداڵی تازە لەدایك بووی تێدابوو.

"هەموو ساڵێك داواكاری یەكەممان ئەنجامدانی پشكنینی DNA بووە بۆ كەسوكاری ئەنفالكراون، چونكە ژمارەیەكی زۆر لە كەسوكارمان كۆچی دواییان كرد و هیچ سامپڵێكیان لێوەرنەگیرا، هیوادارین ئەم جارە نیەتێكی جددی هەبێت و سەرجەم كەسوكاری ئەنفالكراوان پشكنینیان بۆ بكرێت" ئەمە قسەی هەرێم خالید بوو بۆ پەرەگراف، ئەو لە بنەماڵەكەیاندا 15 ئەنفالكراو هەیە.

گوندەكەی ئەو گەنجە دەكەوێتە ناحیەی قادركەرەم، كە 152 ئەنفالكراوی تێدایە، بەوتەی هەرێم خالید، هەر لەو گوندە 10 منداڵ لە سكی دایكیاندا بون كاتێك باوكیان ئەنفالكراوە و نەیانبینیوە، بۆیە بە تامەزرۆییەوە چاوەڕێی پشكنین و ناسینەوەی روفاتی ئازیزانیان دەكەن.

بەپێی زانیارییەكانی پەرەگراف، پڕۆسەی وەرگرتنی نمونەی خوێن بۆ پشكنین بە "سستی" بەرێوەدەچێت و لە سێ رۆژی سەرەتادا نزیكەی 150 نمونە وەرگیراوە.

بەوتەی سەرچاوەیەك بۆ پەرەگراف، هەر هاوڵاتییەك لەكاتی وەرگرتنی نمونەی پشكنیندا فۆڕمێكی پێ پڕدەكرێتەوە و نزیكەی 40 پرسیاری لێدەكرێت، واتە ئەگەر كەسێك پێنج لە ئازیزانی ئەنفالكراو بن، ئەوا دەربارەی هەر پێنج ئەنفالكراوەكە پرسیارەكانی لێدەكرێت، ئەوەش كاتی زۆری دەوێت.

DNA، بەردی بناغەی هەموو بوونەوەرێكە (لە بەكتریاوە تا مرۆڤ)، سیفاتە بۆماوەییەكان لەو پشكنینەدا هەڵگیراوە، لە مرۆڤدا نیوە بەنیوە لە دایك و باوكەوە دەچێت بۆ نەوەكانیان.

دكتۆر فەرهاد بەرزنجی، پسپۆڕی دی ئێن ئەی ‌و بەڕێوەبەری سەنتەری مایكرۆجین، بۆ پەرەگراف وتی "بۆ ناسینەوەی ڕووفاتێك دەتوانرێت سامپڵ لە ئێسك، خوێن، موو، لیك، ددان و پێستی كەسوكارەكەی وەربگرین"، هەرچەندە پێیوایە باشترین نمونە لە كەسی زیندوو لە (قژ یان لیك) وەردەگیرێت و كەمتر خوێن وەردەگیرێت.

"بۆ بابەتی ئەنفال پشت بە ئێسك دەبەستین ئەگەر ساڵانێكی زۆریشی بەسەردا چووبێت، ئەگەر باوك و دایك ئەنفال بن، دەتوانین نموونە لە منداڵەكانیان وەربگرین و بە پێچەوانەشەوە ڕاستە".

ئەو زیاتر ڕونیكردەوە "بۆ بەراوردی ئەو نموونە وەرگیراوە، دەبێت باوك و دایك لەگەڵ منداڵ لێكچوونی پشكنینەكەی لەسەدا 99 كەمتر نەبێت، بۆ خوشك و برا لەسەدا 96 یاخود کەمتر دەبێت ئەگەر کەمتربوو پشکنینی دیکەی بۆ ئەنجام دەدرێت بۆ سەلماندنی، بەڵام بۆ بەراوردكاری برا و برا كە لە باوكەوە برابن، هەروەها ئامۆزا كە باپیریان یەك بێت، پشت بە y كرۆمۆسۆم دەبەسترێت و لە نێوانی خوشكەكانیش یان خوشك و برا یان پورزا و خاڵ كە نەنكیان یەك بێت، پشت بە دی ئێن ئەی مایتۆكۆندەریا دەبەسترێت تا دڵنیابینەوە لە ناسینەوەی، ئەمەش بۆ حاڵەتێك كە لە خوار سەدا 99وە بێت."

دكتۆر فەرهاد بەرزنجی ئاماژەی بەوەدا دەتوانرێت نموونەی كەسوكاری ئەنفالكراوان بەتایبەت تاقانەكان و بەتەمەنەكان وەربگیرێن بەرلەوەی كۆچی دوایی بكەن، تا نموونەی دی ئێن ئەی یان لەبەردەستدا بێت بۆ بەراوردی ڕوفاتەكان.

گەڕان و هەڵکەندن و ناسینەوەی پاشماوەکان و دووبارە ناشتنی روفاتی گۆڕە بە كۆمەڵەكان بەپێی یاسای كاروباری گۆڕە بەكۆمەڵەكان ژمارە 5ـی ساڵی 2006 رێكخراوە.

د. ئەنوەر ئەبوبەكر، مامۆستا لەکۆلێژی یاسا لە زانكۆی سلێمانی بۆ پەرەگراف وتی، بۆ هەڵدانەوەی گۆڕە بەکۆمەڵەکان پێویست بە دامەزرانی لیژنەی تایبەت دەكات کە بەرپرسن لە لێکۆڵینەوە لە گۆڕە بەکۆمەڵەکان و ناسینەوەی قوربانییەکان و دووبارە ناشتنیان بە کەرامەتەوە.

"بۆ پشکنینی پەنجەمۆری بۆماوەیی بۆ ئەنفالکراوان، حکومەتی عیراق وەک جێنشینی حکومەتەکانی پێشوو دەسەڵاتی یاسایی هەیە بۆ ئەنجامدانی پشکنینەكە.. بەڵام دەبێت بە ھەماھەنگی حکومەتی ھەرێمی کوردستان بێت".

هەروەها هۆشداریدا ئەگەر پشكنینەكە بە بەشداری پسپۆڕانی پەنجەمۆری بۆماوەیی نەبێت، ئەوا مەترسی هەیە و لەوانە ببێتە هۆی ناسینەوەی هەڵە بۆ قوربانییەکان و نەگەیشتن بە دادپەروەری بۆ ئەوان و خێزانەکانیشیان.

"لە ڕوانگەی یاسایی و سیاسییەوە دەتوانین بڵێین: ئەو شوێنەی کە پشکنینی DNA تەرمی قوربانیانی گۆڕە بەکۆمەڵەکانی تێدا ئەنجام دەدرێت دەبێت چەند هۆکارێکی گرنگ لەبەرچاو بگرێت، وەک لێهاتوویی تەکنیکی و سەلامەتی و نزیکی لە شوێنی خێزانی قوربانییەکان" بەوتەی د.ئەنوەر.

ئەو لەگەڵ ئەوەدایە پشكنینەكە لە هەرێمی كوردستان بێت، چونكە ئاسانکارییە بۆ بەشداریکردنی کەسوکاری قوربانیان، زیاتر هەست بە متمانە دەكەن و رەنگە کوردستان خاوەنی ئەو ئەزمون و شارەزاییە بێت کە پێویستە بۆ ئەنجامدانی ئەو جۆرە تاقیکردنەوانە بەشێوەیەکی کارا، دەشتوانێت پرەنسیپی ئۆتۆنۆمی بەهێزتر بکات و ڕۆڵێکی گەورەتر بە هەرێم بدات لە ڕوبەڕوبونەوەی تاوانەکانی دژ بە مرۆڤایەتی.

وەرگرتنی نمونە بۆ پشكنیكی دی ئێن ئەی؛ لە سەنتەری مایكرۆجین كەمتر لە هەزار دۆلاری دەوێت بۆ ڕوفاتەكە و كەسوكارەكەش، بەڵام لە وڵاتانی وەك توركیا و ئوردن سێ بەرامبەر و زیاتریش پارەی دەوێت.

بەڕێوەبەری سەنتەری مایكرۆجین وتی، ئەو پشكنینە بابەتێكە پەیوەندی بە ئاسایشی نیشتیمانییەوە هەیە و "ناكرێتDNA  نەتەوەیەك ببرێتە دەرەوەی وڵات و تاقیگەكانی ئەو وڵاتانەی دژی ئەم گەلەن، بۆیە باشترە پشكنینەكان لە ناوخۆدا بكرێت یان حكومەتی هەرێم تاقیگەیەكی نیشتیمانی بۆ ئەو مەبەستە دروستبكات".

دكتۆر فەرهاد بەرزنجی دەڵێت، تاقیگەیەكی تایبەتمەند كە لەسەر ئاستی دونیا باوەڕپێكراوبێت تەنیا پێنج ملیۆن دۆلاری تێدەچێت و هەموو ئەو پشكنینانەی تێدادەكرێت بۆ بابەتەکانی دی ئێن ئەی و ناسینەوەی ڕووفات و بەڵگەكانی تاوان و هاوكات دەکرێت بۆ پشكنینی نەخۆشیەكانیش بەكاربهێنرێت.

لە هەرێمی كوردستان لە كۆی 182 هەزار ئەنفالكراو و 8 هەزار ئەنفالکراوی بارزانییەكان، تەنیا ڕوفاتی دوو هەزار و 500 ئەنفالكراو پێشتر لە بیابانەكانی ناوەڕاست و خواروی عێراق هێنراونەتەوە و لە مۆنۆمێنتەكانی تایبەت بە ئەنفال بەخاكسپێردراون.

"پێویستە هەوڵی جدی بدرێت بۆ هێنانەوەی سەرجەم ڕووفاتی ئەنفالكراوان بۆ ئەوەی چیتر كەسوكاری ئەنفال لە چاوەڕوانی ئازیزانیاندا نەمێننەوە" مامۆستا سەیفەدین واى وت.

شاڵاوەكانی ئەنفال، لە ساڵی 1988 و بۆ ماوەی حەوت مانگ بەردەوام بوو (شوبات بۆ ئەیلول)، لەو ماوەیەدا بە هەشت قۆناغ و لە هەشت ناوچەی جیاوازی كوردستان ڕژێمی بەعس زیاتر لە 182 هەزار كەسی بێسەروشوێن كرد و دواتر كۆمەڵكوژكران، جگە لە وێرانكاریی هەزاران گوند.

دڕندانەترین بەشی ئەنفال، بە قۆناغی سێ دادەنرێت، كە ناوچەی گەرمیانی گرتەوە و تەنیا گوندێك لەو سنورە بە ئاوەدانی نەمایەوە، بەشێكی زۆری خەڵكی ناوچەكە ئەنفالكران و ئەوانیتر بۆ ئۆردوگای زۆرەملێ ڕاگوێزران.