پەرەگراف- غەمگین محەمەد
لەكاتێكدا شۆفڵ و حەفارەكان گردەكانی بناری گۆیژە زیاتر هەڵدەكۆڵن، دەنگی بەرەی ناڕەزایەتی بەرزتر دەبێتەوە و بەڕاست و چەپدا هەوڵدەدەن تەحەدای ئەو كۆمپانیایە بكەن، كە پشتی بە "رەزامەندی 14 لایەنی رەسمی" قایمە بۆ فراوانکردنی پڕۆژە نیشتەجێ بوونەکەی.
شەڕی گەرمی كۆمپانیا و بەرەی ناڕەزایی، لە كۆتاییەكانی ئایاری ئەمساڵەوە چڕبووەتەوە کە لەسەر شاخ و گردەكانی دیكەی زنجیرە شاخی گۆیژەیە لە باكوری شاری سلێمانی، یەكەمیان خەریكی هەڵكۆڵین و بڕینی شاخ و گردەی سروشتییە بۆ پڕۆژەیەكی نیشتەجێبون و لە بەرانبەردا، لایەنی دوەم دەیەوێت پڕۆژەكە رابگرێت.
ئەو ململانێیە كە زیاتر لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا ڕەنگیداوەتەوە، وەك لە میدیاو كۆبونەوەی فەرمیدا، تائێستا نە لێكتێگەیشتنی لێكەوتۆتەوە لە نێوان هەردوو بەرەدا یان لەلایەن حكومەتەوە، نە دیارە ئەنجامەكەی بە چیی دەگات، تەنیا ئەوە نەبێت وەك چۆن ناڕەزایی بەردەوامە، كۆمپانیاش كاركردنی نەوەستاندووە.
پڕۆژەی نیشتەجێبونەکە، كۆمپانیای قەیوان جێبەجێی دەكات و لە دوای سەرهەڵدانی ناڕەزاییەكانەوە، بە رەسمی ریكلامیشی بۆ دەكات.
"ئەو کارەی کۆمپانیای قەیوان و هاوشێوەکانی دەیکەن، دروستکردنی پڕۆژەی نیشتەجێ بوون لەسەر شاخ و بناری گۆیژە، بەپێی یاسای پاراستن و چاککردنی ژینگەی هەرێمی کوردستان، نایاساییە" مەعروف مەجید، سەرۆکی رێکخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە بۆ پەرەگراف وای وت.
بەپێی یاسای ژمارە 8ـی ساڵی 2008 بۆ پاراستن و چاککردنی ژینگەی هەرێمی کوردستان، نابێت زەوی کشتوکاڵی، لەوەڕگا و دارستان، یاخود شوێنی زیندەوەرە هەمەچەشنەکان تێکبدرێن و بکرێن بە پڕۆژە.
ناڕەزاییەكان هێندە فراوان بووە، تەنیا لە كارەكانی قەیوان-ـدا نەماوەتەوە، داوادەكەن هەرچی كۆمپانیا و پڕۆژە هەیە ئەگەر بستێكیش چوونەتە ناو سروشتی شاخ و گردەكانی گۆیژە و ئەزمڕ-ـیان بەكارهێناوە، لێیان بسەنرێتەوە و دەستدرێژییەكە هەڵبوەشێنرێتەوە، ئەو پرۆژانەی لە باكوری خۆرهەڵاتی سلێمانی بەرەو باكوری خۆرئاوای شار بنیاتنراون.
پڕۆژەکەی قەیوان، دەكەوێت پشتی بەرزاییەكانی سلێمانی، لە سەر دوو گردەیە لەو زنجیرە گردەیەی درێژكراوەی گۆیژەیە، یەكێكیان لە دەستە راستی رێگای هەواری شار بەرەو تونێلی پێشڕەوە و ئەویتر دەكەوێت ئەو گردانەی دەكەونە دەستەچەپی رێگای دەباشان بەرەو تونێلەكە، روبەری هەردوو زەوی پرۆژەكە 470 دۆنمە.
شاباز سدیق، بەڕێوبەری پڕۆژەکانی گروپی کۆمپانیاکانی قەیوان بۆ پەرەگراف وتی "پڕۆژەکە تەواوکەری بەرزاییەکانی سلێمانییە و رەزامەندی سەرجەم لایەنە پەیوەندیدارەکانی هەیە کە 14 لایەنی رەسمییە".
لە بەرانبەر ناڕەزاییەكانیشدا، خەڵكی دیكە هەن، بە وتار و شێوازەكانی دیكەی دەربڕین، پشتگیری لەو پرۆژە نیشتەجێبوونە و بڕینی شاخ و گردەكان دەكەن، بە پاساوی جوانكردنی شار و سەوزكردنی.
محەممەد جەلیل، بەڕێوەبەری گشتیی رێگەوبان و ئاوەدانکردنەوە و نیشتەجێکردنی پارێزگای سلێمانی بە پەرەگراف-ـی وت "پڕۆژەکە لە ئەنجومەنی وەزیران و دەستەی باڵای وەبەرهێنانەوە رەزامەندی کارکردنی بەدەستهێناوە، بۆیە ئەنجومەنی شارەوانی توانای راگرتنی نییە"، هەروەها دەڵێت تەنیا توانیویانە سنوری کارکردن بۆ کۆمپانیاکە دیاریبكەن، تا "بەشە دارستانەکەی ناوچەکە بەر پڕۆژەکە نەکەوێت و تێکنەدرێت".
ناڕەزاییەكانی دژ بە بڕین و هەڵكۆڵینی گردەكانی بناری گۆیژە، سەرەتا بە دەستەیەكی داكۆكی دەستیپێكرد، كە كۆنگرەی رۆژنامەوانی و كۆبونەوەیان لەگەڵ شارەوانی هەبوو تا پڕۆژەكە رابگیرێت، كاتێك ئەنجامی نەبوو، گەورەتر بوو، گۆڕا بۆ "تیمی گۆیژە بپارێزە"، كە نزیكەی 30 رێكخراوی مەدەنی و زیاتر لە 250 كەسایەتی لە شارەزای ژینگە، چالاكوان، سیاسی، پارێزەر، رۆژنامەنوس و چین و توێژەكانی دیكەی تێدایە.
شوان محەمەد، رۆژنامەنووس و ئەندامی دەستەی داکۆکیکردن لە ژینگە و زەوی سلێمانی دەڵێت، ئەوان بۆ دوو داواكاری لەگەڵ ئەنجومەنی شارەوانی كۆبوونەتەوە، كە یەكێكیان راگرتنی سەرجەم ئەو پڕۆژانەیە لەسەر شاخی گۆیژە دروستدەکرێن.
ئەوەشی بە پەرەگراف وت "داواكاری دوەم، دروستکردنی لیژنەی لێکۆڵینەوە بوو بۆ سەرجەم ئەو پڕۆژانەی دروستدەکرێن لەسەر شاخی گۆیژە، پاشان ئەوانەی ئەودیو هەواری شار بەرەو وێڵەیەر و بەرەو رۆژهەڵات دەڕوات تا بزانرێت تا چەند دەستدرێژییان کردووەتە سەر ژینگەی ئەم شارە".
بەپێی نەتەوە یەكگرتووەكان، شاخەكان گەوهەرێكی سروشتین و پێویستە بنرخێنرێن، كە ئەو ئیكۆسیستەمە شوێنی نیوەی یەدەگی هەمەجۆری زیندەوەرانە و یارمەتیدەرن بۆ دابینكردنی ئاوی شیرین، وزەی پاك و بەردەوامیی كشتوكاڵ، بەڵام بەهۆی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا، پیسبون و خراپ بەكارهێنانیانەوە لەبەردەم لەناوچوندان، ئەوەش مەترسی زیاتر بۆ خەڵك و هەسارەكە دەهێنێت.
یەریڤان شاسوار، پسپۆڕی بواری پیسبوونی هەوا لە پەیجی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بڵاویكردۆتەوە، ئەو شارانەی هەڵكەوتەیان هاوشێوەی سلێمانی-ـیە، پێویستیان بە جوڵەی هەوا هەیە بۆ ئەوەی چڕی پیسکەرەکانی هەوا لە شارەکەدا بەرز نەبێتەوە، ئەوەش لە ئەنجامی بەرزی و نزمی پەستانی هەوای شاخ و نشێوەوە دروستدەبێت.. بەپێچەوانەشەوە پڕۆسەی بیناکردنی ناتەندروست هۆکاری پیسبونی هەوایە بە ڕێژەی لەسەدا 23 و پیسبونی ئاو بەڕێژەی لەسەدا 40.
لەبەرامبەر دروستکردنی پڕۆژەکەی كۆمپانیای قەیوان، حكومەت داوای جێبەجێكردنی چەند پڕۆژەیەکی خزمەتگوزاری لە سلێمانی كردووە کە کۆمپانیاکە جێبەجێی بکات، وەكو قەرەبوویەك بۆ تەرخانكردنی ئەو دوو گردەیەی گۆیژە.
بەڕێوبەری پڕۆژەکانی گروپی کۆمپانیاکانی قەیوان وتی "لە بەرامبەر دیزاینکردنەوەی شەقامی دوو سایدی تونێلی پێشڕە و جێبەجێکردنی بە درێژیی دوو کیلۆمەتر، هەروەها تەواوکردنی بەشێک لە شاڕێی بابان لە بەشی پشتەوەی بەرزاییەکانی سلێمانی و چاڤیلاند تا دەگاتەوە بە قۆناغی یەکەمی شاڕێکە لە دەمرکان، ئەم پڕۆژە نیشتەجێبوونە نوێیە جێبەجێدەکرێت".
تیمی "گۆیژە بپارێزە"، كە هاشتاگیان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بەو ناوەوە راگەیاندووە و رۆژانە دەیان پۆست بڵاودەكەنەوە، لە دوایین پەیامیاندا، بە نزیكەی 300 واژۆی رێكخراو و كەسایەتییەكانەوە، داوادەكەن رەزامەندی بەو پرۆژانە نەدرێت كە "دژە ژینگەن"، ئەوەشیان رونكردۆتەوە شاخی تەرخانكراوی گۆیژە بۆ پرۆژەی نیشتەجێبون بە پاساوی ئەوەی روتەڵە، پێشتر خاوەنی چەندین کانیی و کارێز بووە، لە نێوان هەردوو گردەكەدا زیاتر لە هەشت دۆنم باخی هەنجیر و قەیسی، قۆخ، توو و درەختی تری تێدا بووە.
"دەستبەجێ هەموو ئەو پڕۆژانەی لە بناری گۆیژەدا هەن ڕابگیرێن بە چاوپۆشیی لەوەی چ سەرمایەدار و کۆمپانیایەک جێبەجێی دەکات... پێویستە هەموو دامەزراوە یاسایی و جێبەجێکارە بەرپرسەکانی حکوومەتی هەرێم لە ڕێگەی یاسای ژمارە (٨)ـی ساڵی (٢٠٠٨)ـەوە ڕێگریی لە هەموو ئەو پێشێلکارییانە بکەن و ڕەزامەندیی نەدەن بەو پڕۆژانەی پێشێلکاریی بەرانبەر ژینگە دەکەن" لە پەیامی ئەو تیمەدا هاتووە.
بەرەی لایەنگری پرۆژەكە و كۆمپانیای قەیوان، لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا، پشتگیری ئەو بۆچوونە دەكەن كە لە بری زەوی تەخت و دەشتیی بە پیتی كشتوكاڵی وەكو باشوری شاری سلێمانی، باشترە بەلای ئەوانەوە، زەوی بەردەڵان و بەرز و نزمی "روتەڵە" بكرێن بە پرۆژەی مۆدێرن.
بەڵام عەبدولستار مەجید، كە خۆی پێشتر ساڵانێك وەزیری كشتوكاڵی حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە، لە نوسینێكدا دەڵێت، بەپێی یاسای ژمارە 10ـی ساڵی 2012ـی پەرلەمانی کوردستان، بۆ هیچ کەس نییە شاخ و دارستان و بەردەڵانەکان دەستکاریی بکات و سروشت و ڕەگەزیان بگۆڕێت بۆ شتی دیکە، "تەنها لە حاڵەتێکدا ڕێگەپێدراوە، کە ئەگەر پڕۆژەیەکی ستراتیژیی گرنگ هەبێ کە سودی گشتیی تێدابێت".
پرۆژەكەی قەیوان ڤێلا و خانوو و شوقەی نیشتەجێبوونە بە نرخی بازرگانی و بازاڕ بە كڕیار دەفرۆشرێت، ئەو پرۆژەیە رەزامەندی کشتوکاڵ، ژینگە، وەبەرهێنان و نەخشەسازی هەیە، واتا پڕۆژەکە سەرجەم رێکارە یاساییەکانی بڕیووە، پێش ئەوەی بچێتە لای شارەوانی.
زەردەشت رەفیق، وتەبێژی شارەوانی سلێمانی بە پەرەگراف-ـی وت "شارەوانی سلێمانی مۆڵەت بە دروستکردنی پڕۆژەیەک نادات کە گرفتی یاسایی هەبێت"، وەك ئاماژەیەك بۆ ئەوەی پرۆژەكە هیچ گرفتێكی یاسایی نییە.
بەرەی ناڕەزایی هانایان بۆ داواكاری گشتی بردووە، تا لەگەڵ ئەواندا دژ بە پرۆژەكە بوەستێتەوە، كاتێك لەهەوڵدابوون لەڕێی لایەنە رەسمییەكانی حكومەتەوە بڕین و هەڵكۆڵینی زیاتری گۆیژە هەڵوەشێننەوە.
شوان محەمەد وتی "هاتنی نوێنەری داواکاری گشتی بۆ کۆبوونەوەکە(لەگەڵ شارەوانی) هەنگاوێکی باش بوو بۆ ئاگاداربوون لە دۆخەکە، بەڵام هیچ هەڵوێستێکیان نەبوو لەسەر راگرتنی پڕۆژەکە و لەگەڵ ئەوەدابوون کە پڕۆژەکە مۆڵەتی یاسایی هەیە و پێویستە بەردەوام بێت لە کارکردن".
قسەی حكومەت و واژۆكانی رەزامەندی هەرچۆنێك بن، بۆچونێك لە ناڕازییەكان پێیوایە گۆیژە مۆرك و مێژوی شارە، هەر نابێت دەستكاری بكرێت كە خەڵكێكی زۆریش هەر بۆ گۆیژە روو لە سلێمانی دەكەن نەك باڵەخانەی بەرز و پرۆژەی نیشتەجێبون.
فاروق شێخ باقی، مامۆستای زانکۆ و پسپۆڕی بواری پلانسازی بۆ پەرەگراف وتی، هەر ئەو پڕۆژەیە نییە، چەندین پڕۆژە لە دامێنی گۆیژە دروستکراوە و رۆژانە خەریکن سیمای شارەکە دەشێوێنن، لە کاتێکدا بەپێی ماستەرپلان شاخی گۆیژە بە ناوچەی پارێزراو دیاریکراوە و نابێت دەستکاری بکرێت، بەڵام "کۆمپانیاکە چووە لە وەزارەت گۆڕانکاری لە زەوییەکدا کردووە و مۆڵەتی وەرگرتووە بۆ کارکردن".
"لە هیچ وڵاتێکی دنیادا نییە مۆرکی وڵاتەکە بێبەها بکرێت و تێکبدرێت تەنها لە هەرێمی کوردستان نەبێت" شێخ باقی وای وت.
ڕێكخراوی ستۆپ، ساڵی 2020 لە راپۆرتێكدا كە بە هاوكاری سندوقی نیشتیمانی بۆ دیموكراسیNED ی ئەمریكی ئامادەیكرد و بڵاویكردەوە، ئاشكرایكرد زیادەڕۆیی بۆ زەوی كشتوكاڵی و سروشت لە هەرێمی كوردستان گەیشتۆتە 100 هەزار دۆنم، لە نێویدا 75 هەزاریان بۆ زەوی پاوان و بەردەڵان بووە، تەنیا لە ساڵانی 2012 تا 2020 زیادەڕۆیی بەرێژەی لە سەدا 328 زیادیكردووە، بەپێی ئامارەكانی ئەو رێكخراوە.
خالد سلێمان، رۆژنامەنوسی بواری ژینگە و گۆڕانکاری کەشوهەوا، لە پەیجی خۆی لە فەیسبوك رەخنەی لەو پاساوە گرتووە كە پێیوایە شوێنی پرۆژەكە روتەڵە، لە نوسینێكدا سلێمان چەند نمونەیەكی بۆ گرنگی چیاكان نوسیووە، لەوانە "چیاکان پڕن لەژیان و کۆمەڵگەی خۆیان هەیە، بەڵام کۆمەڵگەی ڕوەک و وردیلەکانی ناو خاک کە مرۆڤ بەسەریاندا دەڕوات و توانای بینینی نیە... ئەو باراناوەی بەقەد پاڵی چیاکاندا شۆڕ دەبێتەوە بۆ خوارەوە، زەوی دەشواتەوەو لەگەڵ خۆیدا کانزا خۆراکیەکان لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر دەگوازێتەوە. ئەمەش بەشێکە لەبەردەوامیی سوڕی زەوی و ئێمەش وزەو خۆراکی لێ وەردەگرین".
لە هەرێمی کوردستان، بەپێی جۆری پڕۆژەکە و ئاستی نەخشەکەی زەوی دیاریدەکرێت، پڕۆژەکە تەنها پێویستی بە رەزامەندی شارەوانی و وەبەرهێنانی پارێزگاکان یاخود وەزارەتە پەیوەندیدارەکان هەیە.
چاوس عەبدولهادی، بەڕێوەبەری گشتی نەخشەدانان لە وەزارەتی شارەوانی حکومەتی هەرێمی كوردستان بۆ پەرەگراف وتی "لە هەرێمی کوردستان دوو جۆر پڕۆژە هەیە، ئەگەر پڕۆژەکە لە ئاستی نەخشەی کەرتی بێت، دەبێت رەزامەندی نەخشەدانانی پارێزگاکە وەربگیرێت، خۆ ئەگەر پڕۆژەکە گۆڕانکاری بێت لە ئاستی ماستەرپلان دەبێت پڕۆژەکە لەسەر ئاستی وەزارەت مۆڵەتی بۆ وەربگیرێت".
ئەو وەك خۆی وتی، زانیاری لەسەر پرۆژەكەی قەیوان نییە ئایا لە نەخشەدا شوێنەکەی چۆن رونکراوەتەوە و لە ماستەرپلانی سلێمانیدا چۆن بڕیاری لێدراوە و دیاریکراوە.
بەپێی یاسا هەر زەوییەک لە هەرێمی کوردستان لایەنێک خاوەندارێتی لێ نەکات دەگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی، بەڵام دەشت و شاخەکان، تەنها موڵکی مرۆڤ نین، بەڵکو شوێنی ئاژەڵ و باڵندەکانیشە و پێویستە بپارێزرێن.
سەرۆکی رێکخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە دەڵێت، ئەو پڕۆژانەی قەیوان و کۆمپانیاکانی تریش لەسەر شاخی گۆیژە دروستی دەکەن شێواندنی ژینگە و سروشتە، "دەبێت سەرزەنشتی لایەنی پەیوەندیدار لە حکومەت بکەین کە مۆڵەتی بەو پڕۆژانە داوە، ئەوە تەنها لەناوشار نییە، لە قەزا و ناحیەکانیش لەم جۆرە پڕۆژانە هەن".
بەپێی راپۆرتێكی دەستەی پاراستنی ژینگە، كە ساڵی 2021 بڵاوبۆتەوە، روبەری دارستان و سەوزایی لە هەرێمی كوردستان كەمبۆتەوە، بەهۆی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا و فراوانبوونی سنوری شار و شارۆچكەكان بە تایبەت لە ناوچە شاخاوییەكاندا.
"ئەزموونی رابردوو بۆی سەلماندوین، راگرتنی ئەم کارە و هاوشێوەکانی و دەستدرێژیکردنە سەر ژینگە پێویستی بە بڕیارێکی سیاسی یاخود حزبی هەیە" مەعروف مەجید وادەڵێت.