توركیا و ئێران 845 هاووڵاتیی هەرێمیان كردووەتە قوربانی؛ زۆرینەیان قەرەبوو نەكراونەتەوە

پەرەگراف

لە سەرەتای ساڵی 1991ـەوە تا حوزەیرانی ئەمساڵ، "845" هاووڵاتیی مەدەنیی هەرێمی کوردستان بەهۆی هێرشەکانی تورکیا و ئێرانەوە بوونەتە قوربانی، کە 425 کەسیان شەهید و 420ـیان بریندار بوون. "83 %"ـی قوربانییەكان بە دەستی توركیا و "17%"ـی بە دەستی ئێران بووە.

بەپێی ئامارێکی ڕێكخراوی (CPT) کە چاودێریی دۆخی ناوچەکانی شەڕ دەکات، 46%ـی شەهید و 93%ـی بریندارەكان تا ئێستا قەرەبوو نەكراونەتەوە. ئەوانەشی كە قەرەبوو كراونەتەوە، بەشێكی لەسەر بنەمای "حیزبی" بووە، ڕێکخراوەکە دەڵێت "دابەشبوونی سیاسی لە هەرێمی كوردستان، لە قەرەبووی قوربانییانیشدا ڕەنگی داوەتەوە".

زۆرینەی زیانە گیانی و مادییەکان لە دەڤەری بادینان لە پارێزگای دهۆک بووە. بەرپرسانی ئیداری و خەڵکی گوندەکانی ئەو دەڤەرە، لە ڕێی پەرەگرافەوە ڕەخنە و ناڕەزاییەکانیان لە شێواز و بڕی قەرەبووکردنەوەیان دەردەبڕن و دەڵێن "لە قەرەبوو گرنگتر، ئاساییبوونەوەی دۆخەکە و کۆتاییهاتنی شەڕە".

لە قائیمقامیەتی دهۆك، 103 خێزانی زیانمەندبووی نوێترین ئۆپەراسیۆنی توركیا لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە قەرەبوو كرانەوە. بڕی قەرەبووەكە لە كەمتر لە 500 هەزار دینارەوە دەستی پێ‌ كردووە و تا زیاتر لە 20 ملیۆن دیناریش ڕۆیشتووە.

قەرەبووكردنەوەی قوربانییان لە ئاستی زیانەكانیاندا نییە و هەموو جۆرە زیانێكی هاووڵاتیانیش ناگرێتەوە.

ڕێبەر سادق، بەڕێوەبەری ناحیەی دێرەلووك، بۆ پەرەگراف دەڵێت "تەنیا قەرەبووی زیانی خانوو و ئۆتۆمبێل دەكرێتەوە، بۆ باخ و زەوییە كشتوكاڵییەكان قەرەبوو بە كەس نەدراوە".

ڕێکخراوی سی پی تی دەڵێت، كە بۆ یەكەم جارە ئەوان وەک ڕێكخراوێك ئامارێكی ورد و "بێلایەن"ـانەی قوربانییانی مەدەنیی دەستی توركیا و ئێران لەناو خاكی هەرێمی كوردستان بڵاو دەكەنەوە، كە لە چوارچێوەی ڕاپۆرتێكدا ئاراستەی كونسوڵخانەكان، بەشێك لە كۆنگرێسی ئەمریكا، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئەو وڵاتانەی دەكەن كە چەك بە توركیا یان ئێران دەفرۆشن، تا "ئەو وڵاتانە لە بەرانبەر تاوانەكانیان بەرپرسیار بكرێن".

هەر بەپێی ڕاپۆرتەكەی ئەو ڕێکخراوە "بەلای كەمەوە 170 گوند چۆڵ كراون، 602 گوند لەژێر هەڕەشەی چۆڵكردندان".

لەناو قوربانییەكاندا 18 هاووڵاتی هەن كە سی پی تی دەڵێت "بە ئەگەری بەكارهێنانی چەكی كیمیایی شەهید و بریندار بوون". دەشڵێت "مەبەستمان ئەوەیە كە بەشێكیان بە بەكارهێنانی گازی كیمیایی خنكێنراون".

قوربانییانی ئۆپەراسیۆنەكانی توركیا

بەپێی ڕاپۆرتەكەی سی پی تی، لە كۆی 845 قوربانیی دەستی توركیا و ئێران لە 33 ساڵ و شەش مانگی ڕابردوودا، 702 قوربانییان بە دەستی توركیا بووە، كە دەكاتە 83%ـی قوربانییەكان. هەروەها 194 منداڵ لەناو قوربانییانی دەستی توركیادا هەن.

قوربانییەكانی دەستی توركیا، 344ـیان شەهید و 358ـیان بریندار بوون. هەروەها 448ـیان لە ڕەگەزی نێر و 204ـیان لە ڕەگەزی مێـن.

پارێزگای دهۆك پشكی شێری لە قوربانییانی دەستی توركیا بەركەوتووە كە 306 كەسە، پاشان پارێزگای هەولێر 242 قوربانی، پارێزگای سلێمانی 114 قوربانی، ناوچە كوردنشینەكانی پارێزگای نەینەوا 40 قوربانی.

لە كۆی 702 قوربانیی دەستی توركیا، 333ـیان لەلایەن فڕۆكەی جەنگی و 102ـیان بە فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و 104ـیان بە تۆپباران كراونەتە ئامانج.

قوربانییانی ئۆپەراسیۆنەكانی ئێران

بەپێی ڕاپۆرتەكەی ڕێكخراوی (CPT)، لە سەرەتای 1991ـەوە تا حوزەیرانی ئەمساڵ، لە كۆی 845 قوربانیی مەدەنی، 143 هاووڵاتیی هەرێمی كوردستان لە هێرش و ئۆپەراسیۆنەكانی ئێراندا بوونەتە قوربانی، كە دەكاتە 17%ـی قوربانییەكان.

لەو ژمارەیە 81 كەسیان شەهید و 62 كەسیان بریندار بوون، كە 45ـیان لە ڕەگەزی مێ‌ و 98ـیان لە ڕەگەزی نێر بوون، 44 منداڵیشیان لەناودا بووە.

قوربانییانی مەدەنیی هەرێمی كوردستان بە دەستی ئێران، 111ـیان بەهۆی تۆپبارانەوە بووە، 19 هاووڵاتیش بە چەكی سووك كراونەتە ئامانج، 10 هاووڵات بە فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی خۆكوژ و سێ‌ هاووڵاتیش بەهۆی بەركەوتن بە مینی ئێرانی بوونەتە قوربانی.

لە هێرش و ئۆپەراسیۆنەكانی ئێراندا پارێزگای سلێمانی پشكی شێری قوربانییەكانی بەركەوتووە كە 102 كەسە. دابەشبوونی قوربانییەكانی دەستی ئێران بەم شێوەیە: قەزای پشدەر 96 قوربانی، شارباژێڕ سێ‌ قوربانی، ماوەت دوو قوربانی، قەزای چۆمان 16 قوربانی، قەزای سیدەكان 15 قوربانی، ناوەندی پارێزگای هەولێر نۆ قوربانی.

قەرەبووی قوربانییان

بەپێی ڕاپۆرتەكەی ڕێكخراوی (CPT)، 93%ـی بریندارەكان و 46%ـی شەهیدەكان تا ئێستا قەرەبوو نەكراونەتەوە، واتە 54%ـی شەهیدەكان و تەنیا 7%ـی بریندارەكان قەرەبوو كراونەتەوە.

ڕێكخراوەكە دەڵێت "ئەوانەشی كە قەرەبوو كراونەتەوە، بەشێكیان سەر بە حیزبە سیاسییەكان بوون كە بەداخەوە دابەشبوونی سیاسی لە قەرەبووی قوربانییانیشدا ڕەنگی داوەتەوە، بەشێكیشیان حكومەتی عێراقی قەرەبووی كردوونەتەوە كە قوربانییەكان هاووڵاتیی عەرەب بوون لە هەرێمی كوردستان".

لەناو بینای قائیمقامیەتی دهۆك لە 13ی ئەم مانگە، 103 خێزان لە چوار گوندی سنووری قەزای ئامێدی قەرەبووی ماددی كرانەوە، كە بەهۆی بۆردومانەكانی توركیاوە زیانیان بەركەوتبوو.

ڕێبەر سادق، بەڕێوەبەری ناحیەی دێرەلوك، بە پەرەگرافـی وت "103 خێزان لە دانیشتووانی گوندەكانی گوهەرزێ، بڵاڤە، بەرچێ و سەرگەلێ قەرەبوو كرانەوە، كە پێشتر قەبارەی زیانەكان لەلایەن لیژنەیەك بەشێوەیەكی مەیدانی خەمڵێنراون و دواتر ئاراستەی لایەنی پەیوەندیداریان كردبوو".

بەڕێوەبەری ناحیەی دێرەلوك ئاماژەی بەوە كرد كە "هەر خێزانێك بەپێی قەبارەی زیانەكان قەرەبوو كراونەتەوە، هەیە بە 700 بۆ 800 هەزار دینار و هەیە تا 22 ملیۆن دیناریش قەرەبوو كراوەتەوە".

وەكوو ڕێبەر سادق ڕوونی كردەوە، حكومەتی هەرێم تەنیا قەرەبووی زیانی "خانوو و ئۆتۆمبێل"ـی كردووەتەوە، بەڵام بۆ زیانی "باخ و زەویی كشتوكاڵی قەرەبوو بە هیچ كەسێك نەدراوە".

هەروەها نزار محەمەد، موختاری گوندی سەرگەلێ، بۆ پەرەگراف وتی "خۆم خانووەكەم درزی بردووە، ئەو پارەی قەرەبووەی وەرم گرتووە لەنێوان 400 بۆ 500 هەزار دیناردایە".

موختاری گوندی سەرگەلێ دەڵێت "ئەمە هاوكارییەكی باشە، بەڵام لە ئاستی ئەو زیانەدا نییە كە پێمان گەیشتووە، چونكە زیانەكان زۆر زیاترە".

خەڵكی سنووری قەزای ئامێدی داوا دەكەن چارەسەرێكی بنەڕەتی بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕ و ئاڵوزییەكانی ناوچەكە بدۆزرێتەوە، تا بتوانن جارێك تر بچنەوە سەر باخ و زەوییە كشتوكاڵییەكانیان.

ناجی مەحموود، موختاری گوندی بەرچێ، بۆ پەرەگراف دەڵێت "لە قەرەبوو گرنگتر، ئەوەیە دۆخەكە ئاسایی بكرێتەوە، بەردەوام شەڕ و ئاڵۆزی لە ناوچەكە هەیە و ناتوانین سەردانی باخ و زەوییەكانی چاندنی خۆمان بكەین"

ڕێكخراوی سی پی تی داوا لە حكومەتی عێراق دەكات كە "یاسای ژمارە 20ـی ساڵی 2009 و یاسای ژمارە 57ـی ساڵی 2015 جێبەجێ‌ بكات و هەموو ئەو هاووڵاتییانە قەرەبوو بكاتەوە كە شەهید یاخود بریندار بوون".

داوا لە حكومەتی هەرێمیش دەكات كە "بڕیاری قەرەبووكردنەوەی قوربانییەكانی دەستی ئێران و توركیا جێبەجێ‌ بكات، كە لە ساڵی 2011 لەلایەن جێگری سەرۆكی حكومەتەوە دەركراوە".

بنكەكانی توركیا و ئێران لەناو هەرێمی كوردستان

بەپێی ئەو ئامارەی ڕێكخراوی سی پی تی خستوویەتیە ڕوو، سوپای توركیا "74 بنكە و بارەگای سەربازیی لە هەرێمی كوردستاندا هەیە، كە هەموویان بە تۆڕێكی ڕێگاوبان پێكەوە بەستراونەتەوە".

ئەو بنكە بارەگایانەی توركیا بە قووڵایی جیاواز لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا دروست كراون، بە جۆرێك كە بە قووڵایی پێنج، 15، 20، 25، 30، تەنانەت 40 كیلۆمەتریش لەناو خاكی هەرێمدا هەن.

هەروەها سی پی تی دەڵێت "ئێران 151 بنكە و بارەگای لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا هەیە".

لە دوای جێبەجێکردنی ڕێککەوتنی ئەمنیی نێوان عێراق و ئێران و "دوورخستنەوەی" حیزبە کوردییە ئۆپۆزسیۆنەکانی ئێران لەسەر سنور، ئەو وڵاتە چەند مانگێکە هێرش و بۆردومانەکانی ڕاگرتووە.

بەڵام هێرشەكانی توركیا، بە بۆردومانی ئاسمانیشەوە چەندین ساڵە لە چەندین ناوچەی هەرێمی كوردستان بە تایبەت لە سنوری دهۆك بە پاساوی شەڕی پەكەكە تا ئێستاش بەردەوامە.

جگە لە زیانە گیانی و مادییەکان، بەشێك لەو گوند و ناوچانەی شەڕیان تێدایە، شوێنەوار لە خۆدەگرن، بە تایبەت كڵێسا و ئەشكەوتی زۆر كۆن، كە بەهۆی بۆردومانەوە زیانیان بەردەكەوێت و خاپور دەبن، لەكاتێكدا مێژوی بەشێكیان بۆ سەردەمی چاخی بەردین و هەزاران ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێنەوە، لەگەڵ شوێنەواری سەردەمی سۆمەری، بابلی، میدی، میتانی، كاردۆخی.

هەربەهۆی شەڕی توركیا و پەكەكەوە، دەیان گوند لە دهۆك چۆڵكراون، نەك هەر لەوێ، بەڵكو لە ناوچەكانی شنگال، مەخمور، سلێمانی، زینی وەرتێ و قەندیلیش بۆردومانەكانی تورکیا زیانی لێكەوتۆتەوە و هاوڵاتی مەدەنی بەهۆیەوە شەهید و برینداربون.