گوندنشینانی دهۆك سكاڵای یاسایی دەبەنە توركیا؛ داوای قەرەبوو دەكەن

پەرەگراف- عەممار عەزیز

لە گوندە سنورییەكانی پارێزگای دهۆكەوە، ژمارەیەك سكاڵا لە دادگاكانی توركیا دژی حكومەتی ئەنكەرە تۆماردەكرێن، بە ئامانجی وەرگرتنی قەرەبووی زیانەكانی ئۆپەراسیۆنی سەربازی.

بەپێی بەدواداچوونی پەرەگراف، تائێستا 15 سكاڵای یاسایی تۆماركراون و ژمارەكە لە زیادبوندایە، بەهۆی زیانی جموجۆڵ و شەڕی سەربازی توركیا لە ناو خاكی هەرێمی كوردستان، بە دیاریكراوی لە چەند ناوچەیەكی پارێزگای دهۆك.

سوپای توركیا، جیاواز لە ساڵانی رابردوو، چەند مانگێكە بە هێزی زیاتر و چەكی قورسەوە خێراتر بەرەو قوڵایی سنوری پارێزگای دهۆك دەڕۆن، بە پاساوی شەڕی پەكەكە و بەوهۆیەوە دەیان گوند چۆڵکراون.

فراوانبوونی ئۆپەراسیۆنی سەربازیی سوپای تورکیا لەناو خاکی هەرێمی کوردستان بووەتە هۆی زیادبوونی ژمارەی قوربانیانی مەدەنی، بەتایبەتی لەڕێی فڕۆکەی بێ فڕۆکەوانی تورکییەوە کە تەنیا لە ماوەی ٢٣ی ئاب تا ٥ی ئەیلوولی ئەمساڵ ٨ کەس بەو هۆیەوە لە سنووری پارێزگای سلێمانی کوژراون.

"15 سكاڵام وەرگرتووە، كە 11 سكاڵایان لە گوندی شەرانش بووە و چواریان لە گوندی پەرەخ، خەڵكی دیكەش دەیانەوێت سكاڵا بكەن و تا دێت ژمارەكە زیاتر دەبێت" هشیار ئوزلەپ، پارێزەر لە ئامەدی باكوری كوردستان بۆ پەرەگراف وای وت.

سكاڵاكارەكان لە گوندەكانی شەرانش و پەرەخ-ـی سنوری ناحیەی دەركار لە ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆن و لە دادگایەكی پارێزگای شەرناخی باكوری كوردستان داوای قەرەبوویان كردووە.

مەنال حەبیب عیسا، موختاری گوندی شەرانش، كە سێ ساڵە بەهۆی بەردەوامی بۆردومان و شەری توركیا لەگەڵ گەریلاكانی پەكەكە گوندەكەی چۆڵكردووە لەگەڵ 70 خێزانی دیكەدا، بۆ پەرەگراف وتی "سێ‌ خانووم هەبوو لەگەڵ دوكانێك، بە كەلوپەلەوە هەموومان بەجێهێشت، نازانین خانووەكان و شتەكانم چی لێهاتووە".

بەتەنیا لەمساڵدا، بە هۆی هێرشە سەربازیەکانی سوپای تورکیاوە لە هەرێمی کوردستان و باکوری عیراق، 17 هاوڵاتی مەدەنی شەهید بوون و چوار هاوڵاتی تری مەدەنیش بریندار بوون، بەپێی دوایین راپۆرتی ڕێكخراوی (CPT) -رێكخراوێكی ئەمریكییە چاودێریی دۆخی ناوچەکانی شەڕ دەکات-.

"نەك تەنیا خۆم، بەڵكو زیان گەیشتووە بە تەواوی دانیشتوانی گوندەكە، لەبەر ئەوە تەنها خۆم دوو سكاڵام لە دژی توركیا تۆمار كردوە، داواكاری سەرەكی ئێمەش ئەوەیە حكومەتی توركیا قەرەبومان بكاتەوە، چونكە هەموو شتێكمان لەدەستدا" بەوتەی مەنال حەبیب.

جگە لە زیانە گیانی و مادییەکان، بەشێك لەو گوند و ناوچانەی شەڕیان تێدایە، شوێنەوار لە خۆدەگرن، بە تایبەت كڵێسا و ئەشكەوتی زۆر كۆن، كە بەهۆی بۆردومانەوە زیانیان بەردەكەوێت و خاپور دەبن، لەكاتێكدا مێژوی بەشێكیان بۆ سەردەمی چاخی بەردین و هەزاران ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێنەوە، لەگەڵ شوێنەواری سەردەمی سۆمەری، بابلی، میدی، میتانی، كاردۆخی.

هشیار ئوزلەپ، كە پارێزەرایەتی بۆ 15 سكاڵاكەی هەرێمی كوردستان دژی توركیا دەكات، رونیكردەوە كە داوای قەرەبووكردنەوەكە بەپێی یاسایەكە، كە بە ژمارە 5233 لە ساڵی 2014 لە توركیا دەركراوە، تایبەتە بە قەرەبوكردنەوەی ئەو كەسانەی زیانیان بەركەوتووە لە "شەڕی دژی تیرۆر".

"ناوەرۆكی ئەم یاسایە باس لەوەناكات ئەو كەسانەی قەرەبوو دەكرێنەوە دەبێت لەسنوری وڵاتی توركیا بێت یان هاوڵاتی ئەو وڵاتە بێت، لەبەر نەبونی ئەو مەرجەش، یاساكە دانیشتوانی باشوری كوردستان دەگرێتەوە كە زیانیان بەركەوتووە" ئوزلەپ وادەڵێت.

لە سەرەتای ساڵی 1991ـەوە تا حوزەیرانی ئەمساڵ، 344 هاووڵاتیی مەدەنیی هەرێمی کوردستان بەهۆی هێرشەکانی تورکیاوە شەهید و 358ـى ديكە بریندار بوون، لەوەشدا پارێزگای دهۆك بەرێژەی سەدا 44 پشكی شێری بەركەوتووە، بەپێی ڕێكخراوی (CPT) ئەوەش بۆتە هۆی چۆڵبونی دەیان گوند، لەناو سنوری پارێزگاكەشدا سەدا 39ـی زیانی گیانی دەكەوێتە قەزاکانی ئامێدی و سیدەکان.

جەوهەر محەمەد، بەرێوەبەری ناحیەی دەركار لە ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ بۆ پەرەگراف وتی "ئەو خێزانانەی زیانیان بەركەوتووە بەهۆی بۆردومانی توركیا و شەڕی ئەوان لەگەڵ پەكەكە وەكو كەشف نوسیومانە و رەوانەی سەرووی خۆمان كردوە، بەڵام تائێستا قەرەبوو نەكراونەتەوە".

لە دەركار نزیكەی 17 گوند زیانیان بەركەوتووە و چۆڵكراون، ئەوەش لە كۆی 64 گوندی ناوچەكە، "گوندەكانی تر لەروی ئەمنییەوە كێشەیان نییە و خەڵكەكەی ماونەتەوە".

103 خێزانی زیانلێكەوتوی دوایین ئۆپەراسیۆن و شەڕی توركیا، ناوەڕاستی مانگی ئابی ئەمساڵ لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە هەر یەكێكیان بە 500 تا 20 ملیۆن دینار بەپێی بڕ و جۆری زیانەكانیان قەرەبوو كرانەوە، بەڵام ئەو قەرەبووە نەگەیشتووە بە زاخۆ.

رێبەر سادق، بەڕێوەبەری ناحیەی دێرەلووك پێشتر بۆ پەرەگراف وتی "تەنیا قەرەبووی زیانی خانوو و ئۆتۆمبێل دەكرێتەوە، بۆ باخ و زەوییە كشتوكاڵییەكان قەرەبوو بە كەس نەدراوە".

بەڵام قەرەبووكەی توركیا جیاوازە، زەوی كشتوكاڵی و ئاژەڵ و زۆر شتی دیكەش دەگرێتەوە، جگە لە ئۆتۆمبێل و خانوو، دوای بەدواداچوون و خەمڵاندن، پێشتریش لە گوندەكانی باكوری كوردستان هەزاران كەس بەو یاسایە قەرەبووكراونەتەوە.

پارێزەرەكەی دیاربەكر رونیكردەوە لە هەر پارێزگایەك توركیا لیژنەیەك هەیە و پەیوەستە بە وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە، ئەو لیژنەیە بەرپرسن لە دیاریكردنی بڕی قەرەبوو بە خەمڵاندنی زیانەكان كە خانوو یان زەوی چێنراو بەپێی جۆر و ئەوەی چەند ساڵە بۆتە باخ و بەرهەمی هەیە، لەگەڵ ژمارەی سەر ئاژەڵ لە مەڕوماڵات، ئەگەر دورەدەستیش بوو بە درۆنی تایبەت و رێگای دیكە بڕی زیانەكان دەخەمڵێنن.

هشیار ئوزلەپ زۆر ئومێدی بەوەیە سكاڵاكان ببەنەوە لە توركیا، "دڵنیام ئەو كەسانەی لەباشوری كوردستان سكاڵایان تۆماركردوە قەرەبوو دەكرێنەوە، ئەگەر لە رێگای لیژنەی پێكهێنراو لە هەر شارێك بەپێی ئەو یاسایەش قەرەبوونەكرانەوە، ئەوكات پەنا دەبەینە بەر دادگای ئیداری توركیا، ئەگەر ئەوەش ڕەتكرایەوە ئێمە سكاڵاكان بەرز دەكەینەوە بۆ دادگای نێودەوڵەتی تایبەت بە مافەكانی مرۆڤ، بەوپێیەی توركیا ئەندامە لە پەیماننامەی مافەكانی مرۆڤ لە ئەوروپا".

لە عێراقیش یاسای تایبەت بە قەرەبووكردنەوەی زیانلێكەوتوانی جەنگ و هەڵەی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكان و كردەوەی تیرۆریستی هەیە، بە ژمارە 20 لە ساڵی 2009ـدا دەركراوە و هەمواركراوەتەوە، كە قوربانیانی هەرێمی كوردستان لە زیانی گیانی و ماڵی دەگرێتەوە، سەرباری ئەوەش زۆرینەی زیانلێكەوتوان قەرەبوو نەكراوەتەوە.

ڤیان سەبری، ئەندامی پەرلەمانی عێراق لە لیژنەی پەیوەندییەکانی دەرەوە دەڵێت، تائێستا باسی تۆماركردنی سكاڵای زیانلێكەوتوانی ئۆپەراسیۆنەكان لە توركیا نەكراوە، بۆ پەرەگراف وتی "بەڵام بەگشتی لە كۆبوونەوە و دانیشتنەكانی پەرلەمان باسی ئەوەمان كردوە كە پێویستە ئەو كەسانەی زیانیان بەركەوتووە بەهۆی بۆردومانی توركیا و شەڕی ئەوان لەگەڵ پەكەكە قەرەبوو بكرێنەوە".

عێراق 362 كیلۆمەتر سنوری لەگەڵ توركیا هەیە، كە 300 كیلۆمەتریان وشكانییە و ئەویتریش ئاوە، ئەو سنورەش ناوچەی سەخت و زنجیرە شاخی بەرزن، بە تایبەت لە سێكوچكەی نێوان عێراق و ئێران و توركیا، بەوهۆیەوە عێراقیش ناتوانێت كۆنتڕۆڵی بكات و بە درێژایی مێژوو لەو سنورەدا خاڵی سەربازی نەبووە.

توركیا زیاتر لە سەدا 86ـی سنوری خۆی لەگەڵ عێراق داگیركردووە، بە قوڵایی پێنج تا 40 كیلۆمەتر، 74 بنكە و بارەگای سەربازی لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا جێگیر كردووە، بەپێی بەدواداچونەكانی رێكخراوی (CPT).

"لە هیچ شوێنێكی دونیا نییە هاوڵاتیەك نەتوانێت بچێتەوە گوندەكەی خۆی یان زیانی بەركەوتبێت و قەرەبوو نەكرابێتەوە، دەبێت عێراق و حكومەتی هەرێمیش بێنە سەرخەت تا ئەو هاوڵاتیانە قەرەبووی خۆیان لە توركیا وەربگرن، خەڵكیش خۆی بێدەنگ نەبێت و سكاڵا بكەن" هشیار ئوزلەپ، پارێزەر لە باكوری كوردستان وای وت.

لە ڕێی بە ئامانجگرتنی خەڵکی مەدەنی و ئەندامانی شەڕنەکەری پەکەکە لە هەرێمی کوردستان، تورکیا پێشێلی یاسای نێودەوڵەتیی مرۆیی دەکات و دەکرێت ڕێکاری یاسایی لە دژی ئەو کارانە لە دادگا و ناوەندە جیهانییەکان بگیرێنەبەر، ئەوەش بە وتەی پسپۆڕێکی ناوداری یاسای جیهانیی بۆ پەرەگراف.

پڕۆفیسیۆر گابۆر ڕۆنا، لە کۆلێژی یاسایی کاردۆزۆ لە نیویۆرک دەڵێت "بەئامانجگرتنی کەسانی مەدەنی و ژێرخانە مەدەنییەکان پێشێلکاریی یاسای نێودەوڵەتیی مرۆییە، زیانگەیاندنی نامەبەستیش بە کەسانی مەدەنی و ژێرخانی مەدەنی تەنانەت لە دەرەنجامی هێرشکردنە سەر ئامانجی ڕێگەپێدراوی سەربازییش بێت هەر پێشێلکارییە، ئەگەر ئامانجی بەدەستهاتوو لە ئەنجامی ئەو هێرشە بە بەراورد بە زیانە مرۆییەکان ناهاوتا بێت".

لەپاڵ بە ئامانجگرتنی کەسانی مەدەنی کە هەندێک جار قوربانییەکان منداڵن، تورکیا ساڵانێکە بە شێوازی جیاواز ئەندامانی پێشوو یان کادرە مەدەنییەکانی پەکەکە لەناو شارەکانی هەرێمی کوردستان بە ئامانج دەگرێت، کە بۆ بەشێکیان بەرپرسیارێتیی هەڵدەگرێت و هەندێکی دیکەشیان سەرەڕای ڕاکێشانی پەنجەی تۆمەت بۆیان، بەڵام بێدەنگیی لێ دەکەن.

پڕۆفیسۆر گابۆر جەخت لەوە دەکاتەوە بەئامانجگرتنی کەسانی شەڕنەکەر "هەمیشە پێشێلکارییە دژ بە یاسای نێودەوڵەتیی مرۆیی لە هەرشێوێنێک ڕوو بدات".

سوپای تورکیا چاوی بڕیوەتە سەر کۆنتڕۆڵکردنی زنجیرە چیای گارا، بە ئامانجی قفڵکردنی تەواوەتی سنوری نێوان هەرێمی کوردستان و تورکیا تا کۆتایی بە جموجۆڵی گەریلاکانی پەكەكە بهێنن، چونكە چیای گارا، ناوچەیەکی ستراتیژی بە بەهایە، بە شاڕێیی جموجۆڵی گەریلا لە ناوچەکەدا دادەنرێت و هەردوو پارێزگای هەولێر و دهۆک بەیەکەوە دەبەستێتەوە.