پەرەگراف- عەمار عەزیز
تەنیا لە یەك قوتابخانەی بنەڕەتیدا لە دهۆک، بە ماوەیەكی كەم هەشتتووشبووی شێرپەنجە لە نێو قوتابی و مامۆستاكاندا تۆماركراوە و هیچ هۆكارێكیش شك نابەن جگە لە دوكەڵی ژەهراوی مۆلیدە، كە بەرپرسی یەكەمە لە پیسبوونی ژینگەی شار.
ئەو قوتابخانەیە لە ناوەندی شاری دهۆكە، تەنیا چوار مەتر لە مۆلیدەیەكی گەورەی گەڕەكەوە دوورە و رۆژ دەبێتە تا ئێوارە، دوكەڵی رەش و بۆنی ناخۆشی دەچێتە ناو پۆلەكانەوە.
"نزیكی هەشت تووشبووی شێرپەنجە هەن، یەكێكیان قوتابی و ئەوانیتر مامۆستان، هەرچەندە لێكۆڵینەوە لە هۆكارەكان نەكراوە، بەڵام مۆلیدە زۆر لێمانەوە نزیكە" بەوتەی ئەحمەد محەمەد، بەرێوەبەری خوێندنگای زڤرین-ـی بنەڕەتی بۆ پەرەگراف.
قوتابخانەكە هەزار و 200 قوتابی هەیە، هەر ئەوان نین، دەیان قوتابخانەی دیكە یان دیواریان بە مۆلیدەوەیە یان زۆر نزیكی مۆلیدەن.
مامۆستا ئەحمەد، پەیوەندی بە ژینگە و پەروەردەوە كردووە، تا مۆلیدە هەڵبگیرێت، بەڵام بانگەوازی ئەو سودی نەبووە، "جگە لە بۆن و دوكەڵەكەی، دەنگی مۆلیدەكەش زۆر بێزاركەرە و كێشەی زۆری بۆ دروستكردووین".
كارەبای نیشتیمانی لە هەرێمی كوردستان، بەتایبەت لە زستان و هاوین لە چەند كاتژمێرێك تێناپەڕێت و بە مۆلیدە ئەو بۆشاییە پڕدەكرێتەوە، كە هەندێكجار بۆ چەندین كاتژمێر لە بەیانی تا ئێوارە كاردەكات، واتە بە درێژایی كاتی دوو دەوامی قوتابخانەیەك.
دڵشاد عەبدولڕەحمان، بەرێوەبەری فەرمانگەی ژینگەیە لە دهۆك و زۆر بە ڕاشكاوی دەڵێت هۆكاری یەكەم و كۆتایی پیسبوونی ژینگەی شارەكەیان هەر مۆلیدەكانە و هیچی تر، "بەپێی لێکوڵینەوەکانمان هۆکاری سەرەکی پیسپونی ژینگەی دهۆک دوکەڵی مۆلیدەیە" ئەو بۆ پەرەگراف وای وت.
بەپێی پۆلێنێكی دەستەی ژینگە؛ مۆلیدەی گەڕەكەكان یەكێكە لەو هۆكارانەی كاریگەریی هەیە لەسەر پیسبوونی ژینگە، بە دوكەڵەكەیان، دروستكردنی ژاوەژاو و پاشماوەكەیان واتا بە شێوەیەكی گشتی كاریگەریی سلبیی لەسەر كۆی ڕەگەزەكانی ژینگە؛ هەوا و خاك و ئاوی ژێرزەوی هەیە.
"دوکەڵی مۆلیدەکان لە هەموو دوکەڵەکانی تر زیاتر کاریگەری لەسەر ژینگە دەکات و ژینگەی دهۆکی بە گشتی پیس کردووە" لێپرسراوەكەی ژینگە دەڵێت، بەردەوام بۆ ئەو بابەتە لە گفتوگۆدان تا چارەسەر بكرێت، "باشترین چارەسەریش ئەوەیە کارەبای نیشتیمانی بکرێتە 24 کاتژمێری و مۆلیدەكان هەڵبگیرێن" .
مۆلیدەكان بە گاز كاردەكەن، زۆربەیان گازی "كوالێتی زۆر خراپ و مەترسیدار" بەكاردەهێنن، كە بەرهەمی پاڵاوگە نایاساییەكانن، پێكهاتەكانیان پڕن لە ماددەی ژەهراویی، لە كاتێكدا بەپێی ڕاگەیەندراوی ئاژانسی نێودەوڵەتی بۆ توێژینەوەی شێرپەنجە؛ بەنزین و گازوایل ئەگەر كوالێتییەكەی بەپێی ستانداردە جیهانییەكانیش بێت، مادەیەكی هاندەرە بۆ توشبوون بە شێرپەنجە.
چەکدار ئەحمەد، پزیشكی پسپۆڕی نەخۆشییەکانی خوێن و شێرپەنجە لە دهۆک بۆ پەرەگراف رونیكردەوە هۆکارەکانی تۆشبوون بە شێرپەنجە زۆرن، "یەکێکیان دوکەڵە کە ئەویش دوکەڵی مۆلیدە و ئۆتۆمبێل و کارگەکان دەگرێتەوە، چونكە زۆر کاریگەری لەسەر پیسبوونی ژینگە دەکات و کاریگەری خراپ دەکاتە سەر مرۆڤ".
بەپێی ئامارێكی تەندروستی دهۆك كە بە پەرەگراف دراوە، کۆی توشبووانی شێرپەنجە لە پارێزگاكە گەیشتووەتە هەزار و 250 كەس لە ساڵی رابردوودا. توشبوانی شێرپەنجە لە دهۆك تا ساڵی 2018 دەوروبەری 700 تا 800 كەس بون تا لە 2021ـدا هەزار كەسی تێپەڕاند.
"هەموو ساڵێک لە پارێزگای دهۆک 100 نەخۆشی شێرپەنجە زیاد دەبێت، بەڵام دەبێت ئەوەش بزانین نەک تەنیا لە دهۆک و هەرێمی کوردستان،بەڵکو لەسەر ئاستی جیهان رێژەی شێرپەنجە بەرزبۆتەوە" بەوتەی دكتۆر چەكدار.
پارێزگای دهۆك، كە حەوت قەزا و 31 ناحیەیە، زیاتر لە ملیۆنێك و 400 هەزار كەسی تێدانیشتەجێیە، نەخۆشخانەی تایبەت بە شێرپەنجەی نییە، تەنیا بەشێكی ئەو نەخۆشییە لەناو نەخۆشخانەیەكی دیكە كراوەتەوە، لەوێش هەموو چارەسەرێك هاوشێوەی نەخۆشخانەی تایبەت بەو نەخۆشییە، بەردەست نییە و ناكرێت.
چەکدار ئەحمەد دەڵێت، ئەوەی تائێستا هەیە سەنتەری شێرپەنجەیە لەنەخۆشخانەی ئازادی، بەڵام نەشتەرگەری چاندنی مۆخ لە دهۆک نییە، هەرچەندە کار لەسەر کردنەوەی نەخۆشخانەیەکی تایبەت بەشێرپەنجە دەکرێت.
دهۆك نزیكەی دوو هەزار مۆلیدەی تێدایە، بەپێی ڕووپێوییەکی ساڵی 2021ـی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، هەر لەو روپێوییەدا جارێكیتر هۆشداری دراوە لە زیانەکانی مۆلیدە بۆ سەر ژینگە و تەندروستی مرۆڤ، پێشنیازكراوە بە دوورخستنەوەیان لە شوێنی نیشتەجێبوون و دانانی فلتەر.
بەپێی بەدواداچونی پەرەگراف مۆلیدەكانی دهۆك، ژمارەیەكی كەمیان بە سیستمی بێدەنگ كاردەكەن، بەگشتیی چارەسەری دوكەڵیان نەكراوە.
عەبدولخالق محەمەد، نوێنەری خاوەن موەلیدەکانی دهۆک گلەیی هەیە كە تەنیا باسی ئەوان دەكرێت، ئەو بۆ پەرەگراف وتی "هەرکاتێک باسی دوکەڵ و پیسکردنی ژینگە بکرێت مۆلیدە لە پێش هەموو شتێکەوەیە، بەڵام باسی دوکەڵی ئۆتۆمبێل و کارگە و شتەکانی تر ناکرێت کە ئەوانەش ژینگە پیس دەکەن، وادەزانن پیسبونی ژینگە هۆکارەکەی تەنیا مۆلیدەیە".
پاشماوەی كارگەکان و دوكەڵ و پیسبونی ئاووهەوا بە مەترسی و هۆكارێك بۆ زیاتربونی شێرپەنجە دادەنرێن، لە دهۆك دەیان پاڵاوگەی نایاسایی پاڵاوتنی نەوتی خاو هەن و هەر لەو پارێزگایەوە نیوەی نەوتی خاوی هەرێمی كوردستان بەرهەمدەهێنرێت.
"رێکار وبڕیارەکانی حکومەتمان جێبەجێکردوە، وتیان دەبێت بکرێنە بێدەنگ و كردمان، نیوەیان کردوویانە بە بێدەنگ، هەر مۆلیدەیەک حەوت بۆ هەشت دەفتەر دولاری تیادا خەرجكراوە" بەوتەی عەبدولخالق محەمەد، "قسەیەك هەیە کە دەڵێن مۆلیدە نامێنن و کارەبا دەکرێتە 24 کاتژمێری، ئێمە ئامادەین و پێمانخۆشە هەرچەندە زیانی زۆر بەر خاوەن مۆلیدەکان دەكەوێت".
حكومەتی هەرێم لە دامەزراندنی یەكەم كابینەوە بەڵێنی كارەبای بەردەوامی نیشتمانی دەدات و دواینیان بەڵێنی كردنی كارەبایە بە كارت تا ببێتە 24 كاتژمێری.
نوێنەری خاوەنی مۆلیدەكان دەڵێت، ئەگەر كارەبا نەبوو بە بەردەوام، ئەوا با حكومەت هاوكارییان بكات لە دابینكردنی جۆری باش لە گاز، "ئەوگازوایلەی ئێستا بەکاریدەهێنین دەرەجە دووە، لەڕووی باشی و کوالێتی دەزانین باش نییە، بەڵام ناچارین ئەوە بەکاربهێنین تا نرخی ئەمپێر لەسەر هاوڵاتی زیاتر گران نەبێت".
جیهان ئێستا روو لە وزەی خۆرە و نەتەوە یەكگرتووەكان بە بەردەوامی هانی بەكارهێنانی دەدات؛ كە بەپێی راپۆرتێكی سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئەمەریکی بۆ وزە، ئەو کارەبایەی لە ڕێگەی وزەی خۆرەوە دەستدەكەوێت بەرێژەی لە سەدا 90 مرۆڤ و ژینگە لە زیانی گازەكان دەپارێزێت و ئەگەری قەتیسبوونی گەرمای زەوی کەمدەکاتەوە.
بەڕێوەبەری ئەو قوتابخانەیەی شێرپەنجە و دوكەڵی مۆلیدە تەنگی پێهەڵچنیون، خوازیاری گۆڕانكارییە، چاوی لە چارەسەری كێشەكەیە، "یەکێک لەمەرجەکانی خوێندنی تەندروست دەبێت ژینگەیەکی باشی هەبێت،بەڵام ئەوەی ئێمە ژینگەکەی زۆر خراپە".