پەرەگراف- عەمار عەزیز
دهۆك لە بەردەم مەترسی مادەی هۆشبەردایە؛ ژمارەی بازرگانی و بەكارهێنەر تادێت هەڵدەكشێت، مانگ نییە دەیان كیلۆ لە ماددەی جیاواز دەستی بەسەردا نەگیرێت.
بەپێی بەدواداچونی پەرەگراف، تەنیا لە ساڵی رابردوودا هەزار دۆسیەی ماددەی هۆشبەر لە پارێزگای دهۆك هەبووە، لە كاتێكدا دەیەیەك لەمەوبەر ئەو ژمارەیە لە 50 دۆسیە تێنەدەپەڕی، بەوپێیەش لەو ماوەیەدا ١٩ هێندە زیادی کردووە کە بە ڕێژەی سەدی دەکاتە ١٩٠٠%.
تەنیا لە دهۆک نییەو ئامارەکانی مادەی هۆشبەر لە سەرتاسەری کوردستان زەنگی مەترسیی لێدەدەن؛ بەپێى ئامارى فەرمیى بەڕێوەبەرایەتیى نەهێشتنى ماددە هۆشبەرەکان کە ئامارى نیوەى هەرێمى کوردستانە(سلێمانی و هەڵەبجەو گەرمیان و ڕاپەڕین)، ساڵى ڕابردوو تەنیا ٣٩٨ کیلۆگرام ماددەى هۆشبەر دەستى بەسەردا گیراوە، بەڵام لە ١١ مانگی ئەمساڵدا بۆ ٣٠٢٤ کیلۆگرام بەرز بووەتەوە.
"رێژەی بەركارهێنانی ماددەی هۆشبەر گەیشتووەتە ئاستێكی یەكجار زۆر خراپ، لە 2010 تەنیا 50 حاڵەتمان هەبووە، بەرارود بە 2023 رێژەكە یەكجار زیاد بووە و گەیشتوەتە هەزار كەس، لەم ژمارەیە 20 بۆ 25ـیان كچ و ژنن، رەنگە دوای 20 ساڵی تر رێژەی ژنان لە بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر بگاتە هەزار حاڵەت" بەوتەی شڤان محەمەد، لێپرسراوی بەشی یاسایی لە بەرێوەبەرایەتی نەهێشتنی ماددە هۆشبەرەكان لە دهۆك.
وتەكانی ناوبراو لە چالاكییەكدا بوو كە پەرەگراف ئامادەی بوو، دەربارەی زیانەكانی ماددەی هۆشبەر، كە ماوەیەكە رێكخراوە ناحكومییەكان لە چوارچێوەی هەڵمەتێكی هۆشیاریدا دەستیانپێكردووە.
بەپێی ئامارێك كە دەست پەرەگراف كەوتووە؛ ساڵی ڕابردوو زۆرینەی ئەوانەی لە دهۆک دادگایی کراون ئەوانەبوون كە ماددە هۆشبەرەكانیان بەكارهێناوە.
سەنتەری لێكۆڵینەوە لە كۆلێژی یاسا و رامیاری زانكۆی دهۆك، ساڵی 2023 لێكۆڵینەوەیەكی مەیدانی كردووە و تیایدا پرسیار روبەڕوی 173 بەكارهێنەری ماددەی هۆشبەر كراوەتەوە؛ لە سەدا 49یان خێزانەكانیان ئاگادارنەبون كە بەكارهێنەرن، سەدا 9 خێزانەكانیان ئاگادار و قایل بوون، سەدا 7ـیان بەلای خێزانەكانیانەوە گرنگ نییە بەكاریدەهێنن یان نا، هەروەها سەدا 32ـیان دوای ئاشكرابونیان لەلایەن خێزانەكانیانەوە قبوڵكراو نەبووە.
د. رێنجبەر جەمیل، مامۆستای زانكۆی دهۆك لە كۆلێژی یاسا و رامیاری بۆ پەرەگراف زیاتر دوا لەسەر لێكۆڵینەوەكە و وتی "لێكۆڵینەوەكە دەریخست: ئەو كەسانەی ماددە هۆشبەرەكان بەكاردەهێنن زۆرینەیان تەمەنیان لەنێوان 16 تا 39 ساڵە، دوو بۆ سێ حاڵەتی سەرووی تەمەن 40 ساڵیمان هەبوو".
هیچ توێژ و چینێكی كۆمەڵگە لە بەڵای هۆشبەر دوورنییە، وەك د. رێنجبەر باسیكرد، مەرج نییە هەژاربێت یان كەسێكی زەنگین، چونكە پاڵنەری سەرەكی دوو شتە؛ یەكەم ژینگە و دەوروبەر، ئەویتر بێكارییە، بەشێك لە بەشدارانی لێكۆڵینەوەكەش لەوانە بوون تەنیا حەزی تاقیكردنەوە وایكردووە ببنە بەكارهێنەر.
"رێژەیەكی باش لەو كەسانەی ماددە هۆشبەرەكانیان بەكارهێناوە؛ توندوتیژ بوون لەگەڵ خۆیان و بەرانبەر دەوروبەر، بەشێكیشیان چەند تاوانێكی تری وەك دزی، نێربازی و رفاندنیان كردووە" د. رێنجبەر جەمیل وای وت.
بەپێی بەدواداچونی پەرەگراف، هەفتە نییە بازرگان و بەكارهێنەری ماددەی هۆشبەر، بە دەیان كیلۆ لە جۆری جیاوازی ماددەكانەوە دەستگیرنەكرێن، دواین چالاكی بەڕێوەبەرایەتی نەهێشتنی ماددە هۆشبەرەكان لە 18ـی ئەم مانگە بڵاوكراوەتەوە و تیایدا سێ كەس بە دوو كیلۆ و نیو لە هیرۆین و حەبی کەپتاگۆن و ماریجوانا دەستگیركراون، كە بەنیاز بوون لە هەولێر و دهۆک کڕین و فرۆشتنی پێوەبکەن.
لە 31ـی تشرینی یەكەم لە دهۆك، زاخۆ ، سۆران و حاجی ئۆمەران ٤٣ گەورە بازرگان و فرۆشیاری ماددەی هۆشبەر دەستگیركراون لەگەڵ زیاتر لە ١٦ کیلۆگرام ماددەی هۆشبەر لە جۆرەكانی کریستاڵ، ماریجوانا و هیرۆین، لە ناوەڕاستی ئەیلول دوو بازرگان دەستگیرکراون بە ٧٨ کیلۆ ماددەوە و بەنیاز بوون بیگوازنەوە بۆ هەولێر و دهۆک.
سێ بارزگان دەستگیرکران و بڕی ٨٥ کیلۆگرام ماددەی هۆشبەریش لەجۆری کریستاڵ دەستی بەسەرداگیرا لە مانگی ئاب و لە مانگی تەمموزیش تۆمەتبارێك لە شاری دهۆك كەوتە دەستی هێزە ئەمنییەكان بە 35 کیلۆ ماددەی هۆشبەر لە جۆری کریستاڵ.
رۆژڤین خەلیل، شارەزای كاروباری كۆمەڵایەتی و چاودێر بە پەرەگراف-ـی وت "نەبوونی هۆشیاری لەلایەن خێزانەوە بۆ منداڵەكانیان و هەروەها لە ناوەندەكانی خوێندن، هۆكارن تا گەنج بكەوێتە داوی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكانەوە"، هانی دایك و باوكان دەدات بەردەوام بەدواداچوونیان هەبێت بۆ منداڵەكانیان.
مەروان میكائیل، مامۆستا لە شاری دهۆك بۆ پەرەگراف وتی "رۆژ نییە لە خوێندنگاكان 25 تا 30 ڤەیب لە خوێندكاران لەلایەن مامۆستایانەوە نەگیرێت، كە هەمووی لە چاولێكەرییە، دوای ئەوە مەترسی فێربوونی ماددەی هۆشبەریش هەیە، ئەگەر هۆشیاری و ئاگاداری خێزان نەبێت".
ئەو مامۆستایە داواكارە بەوردی چاودێری بارودۆخی قوتابخانەكان بكرێت، لە ترسی ماددەی هۆشبەر، بە تایبەت لەناو گەنجاندا ئەگەری تەشەنەسەندنی هەیە.
پارێزگای دهۆك، هاوسنورە لەگەڵ وڵاتانی توركیا و سوریا، دوو دەروازەی سنوری فەرمیی هەیە، لە حەوت قەزا و 31 ناحیە پێكهاتووە و ژمارەی دانیشتوانی بەپێی دەستەی ئامار، زیاتر لە ملیۆنێك و 300 هەزار كەسن.
باشترین چارەسەر هۆشیاركردنەوەی خەڵكە، بەوتەی رۆڤین، ئەوەش رێگایەكی سادە و ئاسانە، دەتوانرێت لەڕێی دەزگای راگەیاندن و سۆشیاڵ میدیاوە، زانیاری ورد لەسەر مەترسییەكانی و لێكەوتە خراپەكانی ماددەی هۆشبەر بڵاوبكرێتەوە، "دەبێت ئەو بڵاوكردنەوەی هۆشیارییە بەردەوام بێت نەك پەیوەست بكرێت بە بۆنەیەك یاخود رۆژێكی دیاریكراوەوە".
یاسای بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەر و كارتێكارە عەقڵییەكان لە هەرێمی كوردستان، ژمارە (1)ى ساڵى 2020؛ سزای قورسی داناوە بۆ بازرگان و بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەر، لە غەرامە بە بڕی جیاواز و زیندانی تاهەتایی و تەنانەت لەسێدارەدانیشی تێدایە.
هەر لەو یاسایەدا دەرفەتێك دراوە بەو كەسەی ماددەی هۆشبەر یان كارتێكاری عەقڵیی بەكاردەهێنێت، دەستپێشخەری دەكات بۆ چارەسەركردن لە نەخۆشخانەی تایبەتمەند بە چارەسەركردنی كەسانی ئالودەبوو، لەو حاڵەتەدا سكاڵای یاسایی سزایی لەسەری ناجوڵێندرێت.
هێشتا ئاماری كۆتایی ئەمساڵ بڵاونەكراوەتەوە، بەڵام لە سەرەتای ساڵەوە تا كۆتایی مانگی نیسان، بەڕێوەبەرایەتی نەهێشتنی ماددەی هۆشبەرەكان لە دهۆک 580 كەسی دەستگیركردووە، لەو ژمارەیەش 328ـیان لە کاری بازرگانی و کڕین و فرۆشتن بەماددەی هۆشبەرەوە تێوەگلاون.
بەپێی ئامارێكیش كە سایتی رەسمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بڵاویكردۆتەوە؛ لە ساڵی 2019ـەوە تا 20ـی حوزهیرانی 2022 ژمارهی ئهو كهسانهی به هۆی ماددهی هۆشبهرهوه دهستگیر كراون و پهڕاوی لێكۆڵینهوهیان له دادگا بۆ كراوهتهوه، پێنج هەزار و 419 تۆمهتبار بوون، لەگەڵ دەستبەسەرداگرتنی زیاتر لە هەزار و 200 كیلۆ ماددەی جیاواز و نزیكەی 60 هەزار شیت و پاكەت لە دهرمانی پزیشكی هۆشبهر.