وازیاننەهێنا تا یەكیانخست؛ موچەی نوێی خانەنشینی لە هەرێمی كوردستان چۆن هەژمار دەكرێت؟

پەرەگراف- غەمگین محەمەد

حكومەتی هەرێمی كوردستان دواجار ملی بۆ جێبەجێكردنی یاساكەی بەغدا دا لە بارەی خانەنشینییەوە، كە بەهۆیەوە كەمترین موچە دەكاتە نزیكەی دوو هێندە، ئەوەش دوای سێ ساڵ لە بڕیاری دادگای فیدراڵی و چەند ساڵێك لە ناڕەزایی و سكاڵای خانەنشینان دێت، كە وازیاننەهێنا تا مووچەكانیان هاوتای عیراق بێت.

بەپێی یاسای خانەنشینی بەكار لە هەرێم، کەمترین بڕی خانەنشینی 300 هەزار دینار بوو، بەڵام بە هاوتاکردنی لەگەڵ بەغدا کەمترین بڕی خانەنشینی بوو بە 600 هەزار دینار، ئەو خانەنشینانەشی بڕی مووچەکەیان لە سەروو 600 هەزار دینارەوە بوو، هەر یەکەیان بەپێی یاسای خانەنشینی یەکگرتوو بە بڕێک مووچەکەیان زیادیکرد.

خانەنشینان لە ساڵانی رابردوودا داوای یاساییان لە دادگای فیدراڵی دژی مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێم و ئاوات شێخ جەناب، وەزیری دارایی هەرێم تۆماركرد و لە 23ـی 11ـی ساڵی 2022ـدا داوا یاساییەكەیان بردەوە، دادگای فیدراڵی لە بڕیارەكەیدا وتی؛ كاركردنی دەسەڵاتی هەرێم بە یاسای خانەنشینی ژمارە 27ـی ساڵی 2006ـی هەڵوەشاوە نادەستورییە و پێویستە پابەندبن بە كاركردن بە یاسای خانەنشینیی یەکگرتوی عێراق ژمارە 9ـی ساڵی 2014.

هاوتاكردنەکە هێندە كتوپڕ چووە بواری جێبەجێكردنەوە، هەندێك لە خانەنشینان فریانەكەوتن پلانی دواتر دابنێن، كە دوای چەند دەیەیەك لە دەوام و كاركردن، بە ناچاری دەچنەوە ماڵەوە.

عەباس فەیزوڵا تەمەنی بۆتە 63 ساڵ و یەكسەر خانەنشینی گرتییەوە، "بڕیارێکی کتوپڕ بووم بۆم، چاوەڕوانی چوونە ماڵەوە نەبووم، هەر بە ڕاستی خانەنشین بوونم پێ خۆش نەبوو، بەڵام ناچارییە"، ئەو خەمی ئەوەیەتی موچەی هێندە نییە بتوانیت بژێوی خێزانەكەی دابین بكات، وەك بۆ پەرەگراف باسیكرد "دەبێت بیر لە سەرچاوەیەکی دیکەی داهات بکەینەوە... ئەوەش کارێکی قورسە لەم تەمەنەدا".

لە ناوەڕاستی كانونی دوەمی 2025ـدا، حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیاری جێبەجێکردنی یاسای خانەنشینی یەکگرتوویدا لەبەر رۆشنایی بڕیارێكی پێشتری ئەنجومەنی وەزیران و بە پشتبەستن بە بڕیاری دادگای فیدراڵی. ئەو بڕیارەی حکومەتی هەرێم لە ژێر فشاری بەرپرسانی دارایی بەغدا بوو بەهۆی دروستبوونی گرفت لە لیستی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم، بۆ مانگی یەکی ئەمساڵ بە پەلە جێبەجێکرا.

بەپێی بڕیارەکە، تەمەنی خانەنشینی لە 63 ساڵەوە كەمكرایەوە بۆ 60 ساڵ و تەمەنی ئارەزوومەندانەی خانەنشینی لە 45 ساڵەوە كردووە بە 50 ساڵ، واتا كەسێك ئارەزوومەندانە بیەوێت خانەنشین بێت دەبێت 25 ساڵ خزمەت و 50 ساڵ تەمەنی هەبێت.

بەبڕیاری وەزارەتی دارایی و ئابووری حکومەتی هەرێم، هەر فەرمانبەرێک بە رۆژ و مانگ و ساڵ تەمەنی (60) ساڵی تەواو كرد پێویستە دەست لەکارترازاندنیان بۆ بکرێت و بە پێچەوانەوە، ئەو ماوەیەی لەدوای تەمەنی خانەنشین بوون لە کار بەردەوام دەبن، بۆ هیچ مەبەستێک هەژمار ناکرێت و هەموو ئەو مووچە و دەرماڵەی بۆی خەرجکراوە لێی وەردەگیرێتەوە.

توانا کەریم، پسپۆڕی ئابورری بە پەرەگراف-ـی وت كە مووچەی خانەنشینی هەرکەسێک بەپێی جۆری بڕوانامە بە رێژە زیاد دەکات، بڕوانامەی دبلۆم 5٪، بەکالۆریۆس 10٪، ماستەر 15٪ و دکتۆرا 20٪ی مووچەی خانەنشینییەکەی دەچێتە سەر.

ئەوەشی رونكردەوە ئەگەر کەسێك مووچەی خانەنشینی لە مووچەی سەرەکی خۆی تێپەڕ نەکات، ئەوا بەپێی یاسای خانەنشینی یەکگرتوو بەرێژەی 1٪ کەسەکە قەرەبووی هەڵاوسان دەیگرێتەوە، بەم شێوەیە: مووچەی خانەنشینییەکەی لێکدانی ساڵانی خزمەت و دابەشی 100 بەمەش بڕێکی دیکە مووچەی خانەنشینی کەسەکە زیاد دەکات.

بەپێی مادەی 21 لە یاسای خانەنشینی یەکگرتوو، مووچەی خانەنشینی بەم شێوەیە هەژمار دەکرێت؛ مووچەی بنەڕەتی سێ ساڵی کۆتایی فەرمانبەر کۆدەکرێتەوە کە دەکاتە 36 مووچە و دابەشی 36 دەکرێت پاشان ئەنجامەکەی لێکدانی ساڵانی خزمەت پاشان لێکدانی 2.5 و دابەشی 100 دەکرێت دواتر مووچەی خانەنشینی کەسەکە دەردەچێت.

کۆی مووچەی بنەڕەتی سێ ساڵی کۆتایی فەرمانبەر ÷ 36 × ساڵانی خزمەت × 2.5 ÷ 100= مووچەی خانەنشینی کەسەکە.

لە هەرێمی كوردستان نزیكەی 250 هەزار خانەنشین هەن؛ لەو ژمارەیە بەشێكیان سەربازین و گومان لەسەر بەشێكیشیان هەیە كە "وەهمی و نایاسایی" بن.

سەداو کاکل، خاتونێکی تەمەن 62 ساڵە و جێبەجێکردنی بڕیاری  خانەنشینی یەکگرتوو گرتویەتییەوە و دەڵێت "خانەنشین بوونم پێ خۆش نییە و خۆم بۆ ئامادە نەکردبوو، لەبەرئەوەی چەندین ساڵە پلەبەرزکردنەوەی فەرمانبەران راگیراوە و ئەوەش کاریگەریی هەیە لەسەر مووچەکەم و کەمترە لەو خزمەتەی کردومە".

سەداو بۆ پەرەگراف وتی "ئەگەر خانەنشین بوونەکەم دوای پلە بەرزکردنەوەم بوایە ئەوا مووچەکەم زیاتر دەبوو، کە مافی رەوای خۆمە و ماندوبووم".

بەپێی بڕیاری ژمارە 60 وەزارەتی دارایی، ئەو فەرمانبەرەی هەواڵەی خانەنشین بوون دەکرێت، هەموو ئەو ماف و شایستانەی دەبێت کە یاسای خانەنشینی یەکگرتوو، ژمارە 9ی ساڵی 2014ی هەموارکراو پێی دەدات، ئەگەر هاتوو مەرجە یاساییەکانی شایستەبوونی تێدابێت کە 18 مووچەیە.

شێروان دووبەردانی، ئەندامی پەرلەمانی عێراق وتی، لە کۆبوونەوەکانی شاندی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان و شاندی دارایی فیدڕاڵ بڕیار دراوە، 18 مووچە بەو خانەنشینانەی هەرێمی کوردستان بدرێ، کە یاسای خانەنشینیی یەکگرتووی فیدڕاڵی دەیانگرێتەوە، "ئەو 18 مووچەیە 12یان پاداشتی کۆتایی خزمەتە لەلایەن دارایی فیدڕاڵ خەرج دەکرێت و مەرجی خۆی هەیە، دەبێت فەرمانبەرەکە زیاتر لە 25 ساڵ خزمەتی هەبێت و شەش مووچەکەش مۆڵەتی کۆکراوەی فەرمانبەرە لەلایەن فەرمانگەکانەوە خەرج دەکرێت" بەوتەی دوبەردانی.

شێروان دووبەردانی دەڵێت، ئەو 12 مووچەیەی دەدرێت بە فەرمانبەر لە كاتی خانەشنین بوونیدا، بەگوێرەی یاسای ژمارە 9ی ساڵی 2014 بڕیاری لێدراوە و ئەو فەرمانبەرانەی 25 ساڵ خزمەتیان كردووە لە بواری وەزیفیدا، لە 25 ساڵ یەك رۆژ كەمتر بێت ئەو 12 موچەیە نایانگرێتەوە.

ئەو شەش مووچەیەی بۆ مۆڵەتی کۆکراوە دەدرێت، لەسەر بنەمای مووچەی بنەڕەتی دەدرێت، ئەگەر فەرمانبەرێك مووچەی بنەڕەتییەكەی 500 هەزار دینار بێت، مووچەی شەش مانگی دەكاتە سێ ملیۆن دینار و راستەوخۆ دوای خانەنشینی وەریدەگرێت.

بەپێی بڕیاری حکومەتی هەرێمی کوردستان و بە پشتبەستن بە هاوتاکردنی یاسای خانەنشینی یەکگرتووی فیدڕاڵی، نزیکەی 30 هەزار فەرمانبەر خانەنشین کراون، ئەوەش کاریگەریی لەسەر بەشێک لە سێکتەرەکان دەبێت بۆیە وەزارەتی دارایی بەبڕیارێک تەمەنی خانەنشین بوونی هەندێک چین و توێژی درێژ کردەوە.

بەپێی بڕیارەكە لە مانگی كانونی دوەمی ئەمساڵ دەركراوە، مامۆستایانی زانکۆ بە پلەی پڕۆفیسۆر یان پڕۆفیسۆری یاریدەدەر، پزیشکانی دادوەری، پزیشکانی سڕکردن، پزیشکانی دەروونی، راوێژکاران و راوێژکارانی یاریدەدەر لە ئەنجوومەنی شورای هەرێمی کوردستان، فڕۆکەوانانی مەدەنی کە کاردەکەن وەکو کاپتنی فڕۆکە بە شێوەی کرداری و لەکاتی خۆیدا مۆڵەتی کارکردنیان هەیە، لە تەمەنی 63 ساڵیدا خانەنشین دەبن.

بەپێی خاڵی سێیەمی هەمان بڕیاری وەزارەتی دارایی، تەمەنی خانەنشینیی یاسایی بۆ بەشێک لە فەرمانبەران دەبێت بە 65 ساڵ، کە بریتین لە ئەو فەرمانبەرەی بەپێی حوکمەکانی یاسای فەسڵکراوانی سیاسی ئیتیحادی گەڕێندراونەتەوە بۆسەر راژە لەسەر میلاکی حکومەتی ئیتیحادی و، دواتر گواستنەوەی راژەیان بۆ کراوە بۆسەر میلاکی حکومەتی هەرێم، لەگەڵ فەرمانبەری کەسوکاری پلە یەک و پلە دووی شەهید و ئەو فەرمانبەرەی یاسای ئیمتیازاتی زیندانیکراو و راگیراوی سیاسیی کوردستانی دەیگرێتەوە.

لە هەرێمی كوردستان تائێستاش موچەی مانگانە لە وادەی خۆیدا دابەشناكرێت بە تایبەت موچەی خانەنشینان كە بۆ وەرگرتنیشی چەندین رۆژ لە نۆرەدا دەوەستن.

لەیلا عەباس، توێژەی دەروونی بە پەرەگراف-ـی وت "هەندێک لە خانەنشینان تووشی دڵەڕاوکێ و خەمۆکی دەبن بەهۆی لەدەستدانی ناسنامەی پیشەیی و ڕۆتینی دەوامی ڕۆژانە، هەروەها ئەو کەسانەی پلانی باشیان بۆ ئەم قۆناغە دانەناوە زیاتر هەست بە دڵتەنگی و بێهیوایی دەکەن".

"لەلای ئێمە وا وێناکراوە قۆناغی خانەنشینی کۆتایی چالاکی و سەرەتای پەککەوتنە، مرۆڤ هەست دەکات بەشێک لە خۆی لەدەستداوە بۆیە دڵەراوکێی زیاد دەبێت" لەیلا عەباس وادەڵێت، پێشنیازی كرد بۆ ئەوەی دۆخەکە کاریگەریی نەرێنی زۆر نەبێت لەسەریان، گرنگە خانەنشینان بەدوای ڕێگەی نوێدا بگەڕێن بۆ دووبارە بنیاتنانەوە، لە رێگەی بەگەڕخستنی خولیاکان یان بەشداریکردنی لە چالاکییە خۆبەخشییەکاندا.

ئەو گۆڕانكارییانە لە بارەی خانەنشینی و هاوتاكردنی لەگەڵ بەغدا، بە تایبەت گۆڕانكاری لە تەمەنی خانەنشینی لە كاتێكدایە، پڕۆژەی هەموارکردنەوەی یاسای خانەنشینی یەکگرتووی فیدراڵ لە پەرلەمانی عیراقە و پێشنیازی ئەوەی تێدایە تەمەنی خانەنشینی بە گشتیی لە 60 ساڵییەوە وەكو جاران بکرێتەوە بە 63 ساڵ.