پەرەگراف- هەڤاڵ غالب
رێگای دووردرێژی تەل شێخ، تەنیا گەشتێك نەبوو بۆ بیابان، بەڵكو دوایین رێڕەوی ژیانی هەزاران كورد بوو، كە بە زۆر خرانە ناو زیلی سەربازییەوە، لە گوندەكانی خۆیانەوە بەرەو چاڵەكانی مەرگ.
لە كۆتا خاڵی سنوری هەرێمی كوردستانەوە تا بیابانی (تەل شێخ) لە پارێزگای سەماوە، كە زۆرترین گۆڕی بە كۆمەڵی ئەنفالی تێدایە 715 كیلۆمەترە، بە درێژایی رێگاكە جگە لە ئاسمان و لمی بیایان هیچیتر دیارنییە.
"دەبێت ئەو ژن و منداڵانە چەندە ترسابن، لە چ بارودۆخێكی دەرونیدا بووبن، سەربازەكان چۆن خۆیان لێ توڕە كردبن، رەنگە كاتێك ئۆتۆمبێلە سەربازییەكان گەیشتونەتە سەر چاڵەكانی مەرگ ئەم ژن و منداڵانە چاوەڕوانی ئەوەبووبن ئاویان پێبدرێت و تینوێتی ڕێگایان بشكێ، نەك زیندەبەچاڵ بكرێن" هابیل ئەحمەد وای وت.
هابیل، بەڕێوەبەری مۆنۆمێنتی ئەنفالە لە چەمچەماڵ و شایەتحاڵی ئەو رێگایەیە كە بەرەو چاڵەكانی مەرگ دەڕوات، لە سەرەتای ئەمساڵ بە یاوەری ژمارەیەك لە كەسوكاری ئەنفالكراوان چۆتە سەر گۆڕی بە كۆمەڵی ژن و منداڵانی ئەنفالكراوان لە بیابانی (تەل شێخ).
زۆرێك لە ژن و منداڵانی گوند و ناوچە جیاوازەكانی كوردستان، رەنگە لە تەمەنیاندا ئەوەندە لە زێدی خۆیان دورنەكەوتبێتنەوە و بە رێگای ئاوادا نەڕۆیشتبن، زۆر پرسیاری تری هاوشێوە دەكەوێتە خەیاڵی ئەوانەی وەكو هابیل بەو رێگایەدا دەڕۆن، كە چەند دوور و سەختە لەكاتێكدا ئێستا باشترین هۆكاری گواستنەوە هەیە، ئەی دەبێت ئەنفالكراوان لە ناو زیلە سەربازییەكاندا چەند لە برسێتی، شەكەتی و ترسدا بووبن.
هابیل ئەحمەد بۆ پەرەگراف وتی "هەرگیز ناتوانین نە بە زمان و نە بەنوسین گوزارشت لەو ستەمە بكەین كە دەرهەق بە گەلی كورد كراوە، لەوێ دەزانیت دوژمنەكانمان چەندە رقئەستور بوون و چەند بێبەزەیی ژن و منداڵ و پیاوی كوردیان زیندەبەچاڵ كردووە".
لە شاڵاوەكانی ئەنفال، رژێمی بەعس لە هەشتاكانی سەدەی رابردوودا هەزاران كورد-لە نێویاندا ژن و منداڵ-ی لە ناوچەكانی كوردستانەوە بردە بیابان و ناوچە دورەدەستەكانی باشوری عێراق، لەوێ كوژران و زیندەبەچاڵكران لە دەیان گۆڕی بە كۆمەڵدا، كە هێشتا گەڕان و دۆزینەوەیان بەردەوامە.
"ئەو گۆڕەی ئێمە سەردانمان كرد بە درێژی 17 مەتر و بەپانی پێنج مەتر بەقوڵی مەترێك بە شۆفڵ هەڵكەندرابوو، 30 مەتر ئەولاتری ئەو گۆڕەبوو كە ساڵی 2019 هەڵدرایەوە و 172 روفاتی ژن و منداڵی ئەنفالكراوی تێدا دەرهێنرا" بەوتەی هابیل هەر لەو ناوچەیە بە دوری 50 مەتر، گۆڕێكی دیكە دەستنیشانكرابوو بۆ هەڵدانەوە و دوو گۆڕی تریش لەو نزیكانە دۆزراونەتەوە، واتە سێ گۆڕی دیكە لە بیابانی تەل شێخ ئامادەبوو بۆ هەڵدانەوە.
لە بیابانی تەل شێخ روفاتی 172 ئەنفالكراو دەرهێنراوە و دوای پشكنین لە شوباتی 2024ـدا لە چەمچەماڵ بەخاك سپێردران، ئێستاش روفاتی 153 ئەنفالكراو لە گۆڕێكی بەكۆمەڵی پارێزگای سەماوە دەرهێنراوە و لە پزیشكی دادی بەغدادە بۆ پشكنین.
تائێستا هەزار و 745 روفات لە گۆڕە بەكۆمەڵەكانی بیابانەكانی ناوەڕاست و باشوری عێراق دەرهێنراون و لە كوردستان بەخاك سپێردراون.
پەری نوری، راوێژكار لە سەرۆكایەتی كۆمار و نوێنەری خانمی یەكەمی عێراق بۆ كاروباری گۆڕە بەكۆمەڵەكان بۆ پەرەگراف وتی "ئەو تیمەی كاری هەڵدانەوەی گۆڕەكان دەكەن هەر ئەو تیمەن لە زاخۆ هەتا فاو كاردەكەن، ئەوان كار لەسەر گۆڕی بە كۆمەڵی دەستی داعش و ئەنفال و شەڕی ئێران و عێراق دەكەن، بۆیە پڕۆسەكە سست نییە، بەڵكو پڕۆسەیەكی زۆر ورد و زانستییە و یاسایی و مرۆڤایەتییە، بە ستانداردی جیهانی گۆڕەكان هەڵدەدرێـنەوە".
گۆڕەكانی ئەنفال لە چەندین ناوچەی عێراق هەن؛ لە موسڵ 256 روفات دەرهێنراوە و لە سەرەتای 2008 لە قەزای دوكان-ـی پارێزگای سلێمانی بەخاك سپێدراون، لە زیندانی سەربازی دوبز 106 روفات دەرهێنراوە و نیسانی 2010 چەمچەماڵ بوو بە دوامەنزڵگایان، ئەوانە بەهۆی بارودۆخی خراپی ناو زیندان و برسێتی و تینوێتی گیانیان سپاردبوو، 104 منداڵ و دایكێكی دوگیان بوون.
لە نەجەف 187 روفات دۆزراونەتەوە و نیسانی 2014 لە گەرمیان بەخاك سپێدراون، بیابانی مەهاری نەجەف 730 روفاتی تری تێدا دەرهێنراوە و ئایاری 2012 گەڕێنراونەتەوە بۆ چەمچەماڵ، گۆڕێكی تر لە چیای حەمرین-ـی پارێزگای سەڵاحەدین 158 روفاتی تێدابووە و كۆتایی 2012 رەوانەی گەرمیان كراون و تەنیا دوو روفاتیان چووەتەوە بۆ چەمچەماڵ، لە نزیك زیندانی نوگرەسەلمان-ـی سەماوە 56 روفات دەرهێنراوە و لە ناوەڕاستی 2014 هەر لە گەرمیان بەخاك سپێدراون، گۆڕێكی تری بەكۆمەڵ كە 80 روفاتی تێدا بووە لە سەربازگەی تۆپزاوەی كەركوك دۆزراوەتەوە و روفاتەكانی ساڵی 2013 هەر لە گۆڕستانێكی سەربازگەكە بەخاك سپێدراونەتەوە.
پڕۆسەی گەڕان بە دوای گۆڕی بە كۆمەڵ، هەڵکەندن و ناسینەوەی روفات و دووبارە ناشتنی روفاتەكان بەپێی یاسای كاروباری گۆڕە بەكۆمەڵەكان ژمارە 5ـی ساڵی 2006ـی هەمواركراو، رێكخراوە، لەڕێی پێكهێنانی چەند لیژنەیەكەوە.
پەری نوری وتی "دوای هەڵدانەوەی گۆڕەكە، هەر روفاتێك دەخرێتە ناو كیسێكی پزیشكی دادی تایبەت بەو روفاتانەو دەبرێتە پزیشكی دادی بەغداد و لەوێ سامپڵی ئێسكیان لێ وەردەگیرێت بەمەبەستی ناسیەنەوەیان، بەڵام بەداخەوە تائێستا ناسینەوە بۆ روفاتەكان نەكراوە لەبەرئەوەی لایەنی پەیوەندیدار لە هەردوو حكومەتی هەرێم و ناوەند داتابەیسی تایبەت بە كەسوكاری ئەنفالكراوانیان نەبووە بۆیە ئەو ناسینەوەیە ئەنجام نەدراوە".
نوێنەری خانمی یەكەمی عێراق بۆ كاروباری گۆرە بەكۆمەڵەكان، دەشڵێت، دوای وەرگرتنی سامپڵی ئێسك، رووفاتەكان دەبرێـنەوە كوردستان و لە چەمچەماڵ یان گەرمیان بەخاك دەسپێردرێـن، ئەگەر بەڵگەیەك لە گۆڕەكەدا هەبێت وەك ناسنامە و دەفتەرخدمە كە هی چ ناوچەیەك بووە كۆدێكی بایلۆجی بە روفاتەكە دەدرێت بۆ كاتی ناسینەوەی، "چونكە پزیشكی دادی بەغداد شوێنی هەڵگرتنی ئەو هەموو روفاتەی نییە و ئەگەر نەهێنرێـنەوە پڕۆسەی هەڵدانەوەی گۆڕەكان دوادەخات".
لە پزیشكی دادی بەغداد تەواوی ئێسكەكانی رووفاتەكە رێكدەخرێنەوە، ئێسكە پەیكەر بەڵگەیە بۆ رووفاتی تەواو، سامپڵی ئێسكی لێ وەردەگیرێت و كۆدی بایلۆجی پێدەدرێت، بە فەرمانی خانمی یەكەمی عێراق لیژنەیەك بۆ وەرگرتنی سامپڵی خوێن لە كەسوكاری ئەنفالكراوان دروستكراوە و هەڵمەتەكەش بەردەوام دەبێت، دەبێت ئەو داتا بەیسە فراوان بێت ئینجا دەست بكرێت بە قۆناغی ناسینەوە.
تائێستا و لە ماوەی شەش قۆناغی وەرگرتنی سامپڵ لە هەرسێ ناوچەی چەمچەماڵ، گەرمیان و كۆیە، دوو هەزار و 250 سامپڵی خوێن لە كەسوكاری ئەنفالكراوان وەرگیراوە.
پەری نوری دەڵێت "داوامان لە تیمەكە كردووە پڕۆسەی ناسینەوە بەزووترین كات دەستپێبكات، بۆ ئەوەی ڕاستیی پڕۆسەكە بسەلمێت و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش بزانرێـت كورد جینۆساید كراوە".
دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق لە پاش چەندین دانیشتن لەسەر كەیسی ئەنفال، ساڵی 2007 پاڵپشت بە بەڵگە و وتەی شایەدحاڵەكان و لەژێر ڕۆشنایی ڕێككەوتننامە و پەیماننامە نێودەوڵەتییە پەیوەندیدارەكان، پڕۆسەكانی شاڵاوی (ئەنفال)ـی بە جینۆساید ناساند.
لە نێو گۆڕی ئەو 172 رووفاتەی ساڵی رابردوو گەڕێنرانەوە بۆ چەمچەماڵ، ژمارەیەك ناسنامە دۆزرانەوە، یەكێكیان برای جەوهەر كانی هەنجیرییە. جەوهەر 11 ئەندامی خێزانەكەی ئەنفالكراون، دوای هەواڵی ناسنامەی براكەی ئێستا بەدوای چارەنوسی 10 ئەندامی دیكەی بنەماڵەكەیەوەیە، كە لە قۆناغی چواری ئەنفال لە ناحیەی ئاغجەلەر بێسەروشوێنكران.
بەرەبەیانییەك جەوهەر لەگەڵ ژمارەیەك كەسوكاری ئەنفالكراوان لە چەمچەماڵەوە بەرەو بیابانەكانی خواروی عێراق بەرێدەكەوێت بۆ بینینی هەڵدانەوەی گۆرێكی بەكۆمەڵ، بۆ ئەوەی بەچاوی خۆیان ئەو تاوانە ببینن كە بەرامبەر بە كەسوكاریان كراوە.
"رێگاكە هێندە دورە، بە ئۆتۆمبیلی نوێ و بەوپەری پشوودانەوە نابڕێتەوە، كەوتمە خەیاڵی ئەو دایە حاجییەی كە رزگاربووی ئەنفال بوو لە بەرنامەیەكی تەلەفزیۆنیدا دەیوت: (بردمانیان .. بردمانیان ... بردمانیان ... دوور دوور دوور) دڵم پڕ بوو لە گریان، دەبێت بە زیلی عەسكەری بەم رێگا دوورەدا بە چ نەهامەتییەك گەیەنرابێتنە باشوری عێراق" جەوهەر، بۆ پەرەگراف وای وت.
"یەكێك لە رزگاربوانی ئەنفال كە هاوسەفەرمان بوو، بۆی باسكردین، لەنێوان دوو هۆڵی بەرانبەر بە یەك، ژن و منداڵ لە یەكتری جیاكرابونەوە، منداڵێكی دابڕاو لە دایكی ویستبووی بچێتە هۆڵی بەرامبەر (بۆ لای دایكی)، لە فرسەتێكدا رادەكات بۆ ئەوبەر، ئەفسەرەكە منداڵەكە لەناوەندی گۆڕەپانەكەدا دەگرێت و بە بەرچاوی دایكیەوە پۆستاڵەكەی دەخاتە سەر ملی و هەتا گیانی سپاردووە، پێی هەڵنەگرتووە".
بەدووری شەش كیلۆمەترێك لە نوگرەسەلمان، لەناو گۆڕێكی هەڵدراوەی بە كۆمەڵ، جەوهەر بەچاوی خۆی دەبینێت چۆن لە چاڵێكی گەورەدا روفاتی منداڵ و ژن هەمووی تێكەڵ بە یەك بوون، "هەستت دەكرد باوەشیان بەیەكدا كردووە و هەموو پێكەوە كۆمەڵكوژكراون، دەیان مەمەی منداڵ و یاری و ملوانكە و شروب و دەبەی ئاوخواردنەوە و ئاوێنەم بینی، هەستت دەكرد بەنیازی ژیان بوون و تا لێواری گۆڕەكە نەیانزانیوە دەكوژرێن".
پەری نوری دەڵێت، ئەوان پێشوازی لە سەردانیكردنی كەسوكاری ئەنفالكراوان بۆ سەر گۆڕە بەكۆمەڵەكان دەكەن، بەڵام ئاسان نییە و سەختە، "دیمەنێكی ئازاربەخشە، شوێنەكە دورەدەستە، شوێنی مانەوە و چارەسەری پزیشكی تێدا نییە، ئەو كەسانەی دەچنە ئەوێ بارودۆخی دەرونی و تەندروستییان تێكدەچێت و بەشێكیان دەبورێنەوە، چونكە زوڵمەكە زۆر گەورەیە و لە هەمانكاتدا هەندێكجار كاری تیمەكان دوادەخات".
دیمەنەكان هێندە بە ئازاربوون، هابیل ئەحمەد، بەڕێوەبەری مۆنۆمێنتی چەمچەماڵ دوای گەڕانەوەی بۆ چەمچەماڵ، سەرەڕای ماندوێتی رێگا، خەوی لێنەكەوت، لە تاو ئەو مەرگەساتەی کە بینی، "دایكەكان بە سەرپۆشەكانیان چاویان بەسترابووەوە و منداڵەكان باوشیان پێداكردبوون، هێشتا لە لێواری گۆڕەكان قەوانی فیشەكەكان مابوون و بەشێك لە قەوانەكانیش لەناو گۆڕەكاندا بوون".
شاڵاوەكانی ئەنفال، لە ساڵی 1988 بۆ ماوەی حەوت مانگ بەردەوام بوو (شوبات بۆ ئەیلول)، لەو ماوەیەدا بە هەشت قۆناغ و لە هەشت ناوچەی جیاوازی كوردستان ڕژێمی بەعس زیاتر لە 182 هەزار كەسی بێسەروشوێن كرد و دواتر كۆمەڵكوژكران، جگە لە وێرانكردنی هەزاران گوند.