پەرەگراف- عەممار عەزیز
بوخاری ئیبراهیم، كاتی هاوسەرگیرییەتی، بەڵام ئەوەی هەیەتی تەنیا پارەی كرێكاریی ڕۆژانەیە، كە بە مانگێكیش بەشی كڕینی تەنیا گوارەیەكی بچوكی زێڕ ناكات.
"هاوسەرگیری لانیكەم پێویستی بە 10 هەزار دۆلارە، من ئەو پارەیەم نییە ئێستا، ئەگەر هاوكارییەك هەبێت رەنگە بتوانم بچمە پڕۆسەی هاوسەرگیرییەوە" بوخاری وای وت، ئەو تەمەنی 29 ساڵە و دەرچووی پەیمانگەی تەكنیكییە، بەڵام لە ماركێتێكدا كرێكارە.
پارەی كرێكارییەكەی بوخاری بەشی خەرجییەكانی هاوسەرگیری ناكات، نەك ماڵ و كەرەستە و پێداویستی ژیانی رۆژانە، بەڵكو لە توانایدا نییە پارچەیەكی بچوكی زێڕ بكڕێت كە خواستی لە پێشینە و سەرەكی زۆرێك لە پڕۆسەكانی هاوسەرگیرییە، چونكە نرخی زێڕ بەرزە.
نرخی زێڕ بەرز و نزم دەكات، بەڵام بەروارد بە چەند ساڵی رابردوو چەندین هێندە زیادیكردووە، ئەوەش وایكردووە هەندێك لە كچان و كوڕانی دهۆك، هەوڵدەدەن بە قەرز هاوسەرگیری بكەن، واتە لە گرێبەستی هاوسەرگیرییەكەیاندا، دەنوسرێت بڕی زێڕی داواكراو لەسەر كوڕەكەیە تا نرخەكەی هەرزان دەبێت و دەتوانێت بۆ هاوسەرەكەی بكڕێت.
ئەو بیرۆكەیە بە دڵی بوخاری ئیبراهیم-ــە، داوادەكات كچان هاوكاربن، "هەموو گەنجێك حەزدەكات ژیانی هاوسەرگیری پێكبهێنێت، بەڵام لەم بارودۆخەدا زۆر قورسە، بەتایبەت لەدوای ئەوەی نرخی زێڕ تادێت گران دەبێت، بۆیە هەندێك كچ بڕێك ئاڵتون وەكو قەرز لە گرێبەستی هاوسەرگیری دادەنێن، ئەمەش شتێكی باشە".
نرخی یەك مسقاڵ زێڕی عەیارە 21 بە زیاتر لە 665 هەزار دینار مامەڵەی پێوەدەكرێت بەپێی دوایین ئاماری بازاڕەكانی هەرێمی كوردستان، لە كاتێكدا تا ساڵی 2021 نرخی یەك مسقاڵ 370 هەزار دینار بوو.
"دوای گرانبوونی نرخی زێر، بەشی زۆری كچانی دهۆك زێڕ وەكو قەرز لە گرێبەستی هاوسەرگیری دادەنێن، دوو كچی خاڵم بەو شێوەیە هاوسەرگیرییان كردووە، داوای بڕێك زێڕیان كرد و پیاوەكانیان نەیانتوانی بیكڕن، بۆیە لە گرێبەستەكەدا بە قەرز دانراوە، هەركاتێك لەتوانایاندا هەبوو دەبێت بیكڕن" بەوتەی هوزان ئەحمەد، كە كچێكی نیشتەجێی دهۆكە و هێشتا هاوسەرگیری نەكردووە.
تا ساڵانێك لەمەوبەر، بە دیاریكراوی پێش قەیرانی سەختی دارایی، داواكاریی زێڕی زۆر وەك نەریتێكی باوی بەشێك لە هاوسەرگیرییەكانی دهۆكی لێهاتبوو، چیرۆكی سەیرو سەمەرە دەكەوتنە بەر گوێی خەڵك، هەندێكیان باسی یەك كیلۆ زێڕ و زیاتریشیان دەكرد.
هوزان باسی هاوسەرگیری یەكێك لە براكانی كرد، كە چوونەتە داوای كچێك و داوای زیاتر لە 10 هەزار دۆلاری كردووە، تا هەركاتێك نرخی زێڕ دابەزی، خۆی بەو پارەیە زێڕ بكڕێت، "سەدان نموونەی جیاواز هەیە، نمونە هەیە ئاڵتون یان پارەی كردوەتە قەرز، چونكە باروگوزەرانی خەڵك خراپە".
ئەو خۆی لەگەڵ دانانی زێڕ نییە بە قەرز، چونكە پێیوایە كێشەی بەدوادا دێت، "كەس نازانێت تا ساڵێكی تر یان چەند مانگێكی تر بارودۆخی ئەو كەسە چی لێدێت، لەوانەیە بارودۆخی ئەوەندە خراپ بێت هەر نەتوانێت خەرجی رۆژانە دابین بكات، ئیتر چۆن دەتوانێت زێڕ بكڕێت"، هوزان پەندێكی كوردی هەیە بە نمونە هێنایەوە كە دەڵێت "ئەو شتەی پێش بوك نەیەت دوای بوك هەر نایەت".
لە زۆرینەی پڕۆسەكانی هاوسەرگیریدا، هەر لە كۆنەوە 19 مسقاڵ زێڕی ئێستا و 19ی دواخراو هەبوو، كە بە مارەیی ناودەبرێت. هەرچەندە لە شەرع و یاسادا جۆری مارەیی نەبۆتە مەرج و بەستراوەتەوە بە ڕێككەوتنی ژن و مێردەوە.
یونس ئەحمەد، زەڕەنگەرە لە دهۆك و پشتڕاستیكردەوە كە هەندێك كچ و كوڕ، زێڕ بە قەرز دادەنێن، "چەند حاڵەتێك هاتوونەتە لای ئێمە، بەڵام لە ئێستادا زۆر نییە، بەهۆی دروستبوونی كێشەوە، هۆكارێكی دیكەش ئەوەیە نرخی زێڕ بەرزە و دانابەزێت".
كێشەی قەرزی زێڕ، تەنیا بۆ كچان و كوڕان نییە، هەندێكجار دەگاتە زەڕەنگەرانیش، یونس ئەحمەد وتی "ئاگادارم چەند كێشەیەك لەسەر ئەم بابەتە لەنێوان ژن و پیاو ڕویاندا، دواتر دەزگا ئەمنییەكان و سەندیكای زێڕینگران و دادگا هاتوونەتە سەرخەت بۆ چارەسەركردنی، چونكە لەكاتی مارەبڕیندا پێویستە نوسراوی فەرمی بە ئیمزا و مۆری زێڕینگرەكە هەبێت، كە ئایا لەسەر چەند زێڕ رێككەوتوون و بڕی زێڕەكە چۆن و كەی دەدرێت، پێش هاوسەرگیری چەند و دوای ئەوە چەند دەبێت".
گرفتەكە تەنیا زێڕ نییە، هەموو كەلوپەلێكی ناوماڵ گرانە، بەراورد بە بارودۆخی خەڵك و قەیرانی موچە، كە لەكاتی خۆیدا نادرێت و لە ئێستاشدا ناكۆكی لە نێوان هەردوو حكومەتی عیراق و هەرێمی كوردستاندا هەیە، بۆ خەرجكردنی، بەوهۆیەوە بازاڕ سستە و گوزەرانی خەڵك باش نییە.
عیمران یاسین، پارێزەرە و خۆی كەیسێكی تایبەت بە هاوسەرگیری قەرزی هەیە، بۆ پەرەگراف رونیكردەوە "ژنێك لە سنوری قەزای ئاكرێ شووی بە كوڕێك كردبوو، لەگرێبەستەكەیان كچەكە داوای 25 مسقاڵ زێڕی كردبوو بەشێوەی قەرز، چەند مانگێكی بەسەردا تێپەڕی و كوڕەكە هەر نەیتوانی بۆی بكڕێت، كچەكەش لێی توڕەبوو و دواجار پێیوتبوو پێش گواستنەوە دەبێت بۆی بكڕێت، ئەگەر نا لەدادگا لێك جیادەبنەوە، بەڵام كوڕەكە هەر نەیكڕی و لە یەكتری جیابوونەوە".
لە ساڵی رابردوودا زیاتر لە 51 هەزار پرۆسەی هاوسەرگیری لە دادگاكانی هەرێمی كوردستان تۆماركراون، كە زیاتر لە 12 هەزاریان لە دهۆك بووە، لە بەرانبەردا 12 هەزار و 384 تەڵاق هەبوون، كە ئەویش زیاتر لە دوو هەزار حاڵەتی لە دهۆك بووە، بەپێی ئامارەكانی ئەنجومەنی دادوەری.
"دەیان حاڵەتی جیابوونەوە لەسەر هەمان بابەت ڕوویداوە، لەروی یاساییەوە هیچ كێشەیەكی نییە، وەكو كۆمپیالە وایە، ئاساییە ئەگەر كوڕەكە لەسەرەتادا نەتوانێت زێڕ یان هەر شتێكی تر كە لە گرێبەستەكەدا هاتووە بیكڕێت، بەڵام بەمەرجێك فێڵ لە ژنەكەی نەكات و دواتر بۆی بكڕێت" ئەو پارێزەرە وای وت.
ئەوەشی خستەڕوو كە كاتێك دەبێتە كێشە، ئەگەر ژنەكە داوای مافی خۆی بكات و بیەوێت قەرزەكەی وەربگرێـتەوە، ئەوكات كوڕەكە ئەو قەرزە نەدات و دۆسیەكە بگاتە دادگا.
عیمران یاسین ئامۆژگارییەكی بۆ كوڕان و كچان هەیە، كە خۆیان لە قەرەی قەرزێك نەدەن دواتر نەتوانن بیدەنەوە، "با ئەو شتە بكەن كە لە توانایاندایە، هیچ قەرز و شت لەگرێبەستەكەدا دانەنێن، چونكە دواجار بۆیان دەبێتە سەرئێشە و كێشە بەدوای خۆیدا دەهێنێت،.. چونكە هاوسەرگیری لەبنەڕەتدا بۆ ئاواكردنی ماڵێكە نەك كاولكردن".