پەرەگراف- عەممار عەزیز
بە نهێنی و دوور لە چاوی حكومەت، بازاڕی جگەرەی ئەلیكترۆنی و ڤەیپ گەرمە، بە تایبەت لەڕێی ئۆنلاینەوە، سەرباری قەدەغەكردنی لەلایەن ئیدارەی دوو پارێزگای هەرێمی كوردستانەوە.
لە هەولێر و دهۆك، هەموو جۆرە بازرگانییەك و كڕین و فرۆشتنی ڤەیپ قەدەغەیە، بۆیە بەردەوام تیمەكانی چاودێری بە دوایدا دەگەڕێن لە دوكان و ماركێتەكاندا.
پەرژین، ناوی خوازراوی كچێكە لە دهۆك، ئەو و دەیانی دیكەش بە ئاسانی دەستیان بە ڤەیپ گەیشتووە و توانیویانە قەدەغەكەی حكومەت تێپەڕێنن، "چوار بۆ پێنج هاورێم هەیە، ئەوانیش وەكو من دەكێشن، رێژەیەكی زۆر لە كچان و ژنان بەكاریدەهێنن، دەزانین خراپە، بەڵام ئیتر فێربووین و وازهێنانی قورسە".
لە چەندین پەڕەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا ریكلام بۆ ڤەیپ دەكرێت و لە بازاڕیش بە نهێنی هەیە، ئەوە لە هەولێر و دهۆك، بەڵام لە بازاڕەكانی سلێمانی زۆرە و هیچ قەدەغەیەكی لەسەر نییە، بەپێی بەدواداچونی پەرەگراف، تەنانەت منداڵێكی 10 ساڵانیش دەتوانێت بیكڕێت بەبێ لێپێچینەوە.
"هەر زیانە تەندروستییەكانی نییە، لەڕوی داراییشەوە بارگرانییە، چونكە وەكو جگەرەی توتن نییە، ڤەیپ گرانترە، لە پێنج هەزار تا سەرو 30 هەزار دینارە" بەوتەی پەرژین، ئەوەشی بۆ پەرەگراف رونكردەوە "لەڕێی تایبەتەوە بەدەستمان دەگات"، ئەو لەڕێی هاوڕێیەكی كچەوە فێری كێشانی بووە، بۆ ئەو و هاوڕێیەكانی، هەڵگرتن و پاراستنیشی زۆر ئاسانە.
هەولێر، پاڵپشت بە یاسای بەرەنگاربوونەوەی جگەرەكێشان، لە ئایاری 2023ـەوە مامەڵەی بە ڤەیب قەدەغە كردووە و لە حوەزیرانی 2025ـدا ئیدارەی پارێزگاكە لە ئامارێكدا بڵاویكردەوە کە زیاتر لە 50 هەزار ڤەیپ و جگەرەی ئەلیکترۆنی دەستیان بەسەردا گیراوە و لەناو براون.
هەروەها دهۆك لە سەرەتای 2024ـەوە بڕیاری قەدەغەكردنی ڤەیپ-ـی دەركردووە و بەپێی ئامارێكی تایبەت کە دراوە بە پەرەگراف، 54 شوێنی فرۆشتنی ڤەیپ سزادراوە لەگەڵ لەناوبردنی هەشت هەزار و 200 ڤەیپ.
شوكری شەفیق، لێپرسراوی راگەیاندنی چاودێری بازرگانی لە دهۆك بۆ پەرەگراف وتی "هەر دوكاندارێك ببینین ڤەیپ بفرۆشێت بەتوندترین شێوە سزا دەدرێت، ئیتر ئەگەر كەسێك دوای ئەوەی لیژنەكانمان لەو شوێنە دەڕۆن یان بەنهێنی و ئونڵاین بیفرۆشن ئەوە شتێكی ترە"، دڵنیایشی دا هەر كەسێك ڤەیپ بفرۆشێت و پێی بزانن "رەحمی پێ ناكەین".
ئەو پێیوایە لە مەرزەكان و گومركەكاندا چیتر ڤەیپ هاوردەی ناو هەرێم ناكرێت، چونكە لیژنەی بەدواداچونیان هەیە، ئەوەی ماوەتەوە ئەوانەیە پێشتر لەناو بازاڕدا هەبوون و ماونەتەوە، "لەنزیكترین كاتدا بەتەواوی كۆنتڕوڵ دەكرێت و لە بازاڕدا نامێنێت".
پارێزگای دهۆك، هاوسنورە لەگەڵ وڵاتانی توركیا و سوریا، دوو دەروازەی سنوری فەرمیی هەیە، لە حەوت قەزا و 31 ناحیە پێكهاتووە و ژمارەی دانیشتوانی بەپێی دەستەی ئامار، زیاتر لە ملیۆنێك و 300 هەزار كەسن.
پەری بەرواری، توێژەرە و دەڵێت كێشەكە لەوەدایە، هەر شتێكی تازە بێتە ناو بازاڕ خەڵك حەزدەكات تاقیبكاتەوە، بەتایبەت ئەگەر قەدەغەكراو بێت، "كچ هەبووە وتوویەتی باشە ماددەی هۆشبەر چییە یان چی لە مرۆڤ دەكات، چونكە حەزدەكەم تاقیبكەمەوە، ڤەیپ و جگەرەش بەهەمانشێوە".
بەپێی یاسای ژمارە 31ی پەرلەمانی كوردستان كە تایبەتە بە نەهێشتنی جگەرە و نێرگەلەكێشان، هەركەسێك لە شوێنە گشتییەكان جگەرە بكێشێت بە 10 هەزار دینار غەرامە دەكرێت، بەڵام لە واقیعدا ئەوە وەكخۆی جێبەجێ ناكرێت و باسی جگەرەی ئەلیكترۆنی تێدا نییە.
لەوەتەی ڤەیپ قەدەغە كراوە، خواست لەسەری زیاتر بووە، نرخی ڤەیپ لە بازاڕدا جیاوازە، تا سەروو 30 هەزار دینار دەڕوات، بەپێی جۆر و كوالێتی، تیایدایە پێنج هەزار نەفەسە و هەیە كەمتر.
مللەت زكری، سەرۆكی لیژنەی چاودێریی لە قایمقامیەتی قەزای ناوەندی دهۆك بۆ پەرەگراف وتی، چاودێری ئەو دوكان و شوێنانە دەكەن كە پێشتر ڤەیپ-ـیان فرۆشتووە، تا بزانن پابەندی بڕیاری قەدەغەكردنی بوون یان نا، "هەر شوێنێك بزانین ڤەیپ دەفرۆشێت رێكاری یاسایی دژی دەگرینەبەر، بە سزادانی دارایی و داخستنی شوێنەكە".
"خەڵك لێرە و لەوێ قسە دەكەن كە تائێستاش هەندێك دوكاندار ڤەیپ دەفرۆشن، بەڵام با پێمان بڵێن چ شوێنێكە ئەگەر داماننەخست ئەوە مافیانە هەر قسەیەك بكەن".
تەنیا لە ساڵێكدا 33 شوێن لە دهۆك داخراوە، سزا داراییەكانیشیان لە 50 هەزارەوە تا یەك ملیۆن دینار دەڕوات.
مللەت زكری وتی "هیچ حاڵەتێكمان نەبووە بدرێنە دادگا، هەموو حاڵەتەكان هەر لە رێگای لیژنەكانی قایمقامیەت سزادراون".
بەپێی رێكخراوی تەندروستی جیهانی و دەیان توێژینەوەی پزیشكی و هەروەها رێنماییەكانی وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ڤەیپ یان هەر جۆرە جگەرەیەكی ئەلیكترۆنی، زیانەكانی هیچی لە زیانی جگەرەی ئاسایی كەمتر نییە ئەگەر زیاتریش نەبێت، كە ساڵانە هۆكارن بۆ مردنی ملیۆنەها كەس لە دونیادا و بەرپرسن لە پێشخستنی شێرپەنجەی سییەكان و دەیان دەرد و بەڵای دیكەی تەندروستی.
چەكدار ئەحمەد، پسپۆڕی نەخۆشییەكانی شێرپەنجە لە دهۆك بۆ پەرەگراف وتی "كێشانی جگەرە و ڤەیپ هۆكارێكە بۆ توشبوون بە شێرپەنجەی سییەكان و قوڕگ، بەكارهێنەرانی توشی ئازاری سنگ و سییەكان دەكات، هەناسەتەنگی دروستدەكات".
ئەو پزیشکە بە پێویستیزانی حكومەت رێكاری زۆر توند لەو بوارەدا بگرێتەبەر، بەنموونە پارەی گومرگی لەسەر جگەرە زۆر زیادبكات، لە خاڵە سنورییەكان رێگەنەدات بەهیچ شێوەیەك ڤەیپ و جگەرەی ئەلیكترۆنی هاوردە بكرێن، یاسا و رێنمایی بۆ رێكخستنی كێشانی جگەرە و تەمەنی دیاریكراو دەربكات.
لە عێراق جگەرەی ئەلیكترۆنی قەدەغەی لەسەر بوو، بەڵام ئەنجومەنی وەزیران، لە كۆتایی ئایاری ئەمساڵ، پاڵپشت بە رەزامەندی وەزارەتی تەندروستی، قەدەغەی هاوردەكردنی لەسەر هەڵگرت.