پەرەگراف – سەنگەر سالار
بازاڕێكی تا بڵێی جیاوازە، گفتوگۆی گەرمی خەڵك لەوێ تەنیا چەك و فیشەك و باروتە، بۆ مامەڵەیەكی نایاسایی و تەواو یاساغ، بەڵام بەئاشكرا و بە بەرچاوی حكومەتەوە.
لەو بازاڕە ئاشكرایەدا، هەموو جۆرەكانی چەك دەستدەكەوێت، لە دەمانچەوە تاوەكو دۆشكە، بە فیشەك و تەقەمەنییەكانەوە، هەرچەندە ڕێكار و ڕێنمایی تایبەت بەخۆی هەیە، بەڵام مەرج و ڕێككەوتنی كۆتایی لای فرۆشیار و كڕیارە.
بازاڕی چەكفرۆشان، بەلای حكومەت و دامەزراوەكانیەوە پێچەوانەی تەواوی یاساكانە، لەگەڵ ئەوەشدا لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان هەن و لەژێر چاودێری هێزە ئەمنییە فەرمییەكاندا، مامەڵە و بازرگانی دەكەن.
"لە ڕابردودا لە دەمانچەوە تا دۆشكە مامەڵەی پێوەكراوە، بەڵام ئێستا چەكی گەورە لە بازاڕەكاندا زۆر كەمبووەتەوە،.. زیاتر دەمانچە و كڵاشینكۆف و هاوشێوەكانی هەیە" دوكاندارێكی چەكفرۆش وای وت.
پەیامنێری پەرەگراف، لە بەدواداچونێكی مەیدانیدا لە پارێزگای سلێمانی، لەڕێی ئەو دوكاندارەوە بە مەرجی ناونەهێنانی گەیشتە وردەكاریی مامەڵەكانی بازاڕی چەكفرۆشتن.
ئەو وتی "ڕۆژانە مامەڵەی كڕین و فرۆشتنی چەك لە دەرەوەی مەرجەكانی ئاسایش ئەنجامدەدرێت، ئەوەش لەلایەن دوكاندارەكانەوە تۆمارناكرێن."
هەرچەندە لەلایەن حكومەتەوە نایاسایی بوونی ئەو بازاڕە بڕاوەتەوە، بەڵام هێزە ئەمنیەكان سەرپەرشتی كارەكانیان دەكەن و ڕێنمایی تایبەتیان بۆ دەركردون، لە نێویاندا پێویستی ئەنجامدانی مامەڵە تەنیا لەناو دوكاندا، مامەڵەكار تەمەنی 18 ساڵی تێپەڕاندبێت، مامەڵە بە TNTـیەوە نەكرێت، چەك بە غەیرە كورد نەفرۆشرێت و مامەڵەكە بە وردەكارییەوە تۆماربكرێت، بە وەرگرتنی زانیاریی تەلەفۆن و كۆپی ناسنامە و ناونیشانی كڕیار، تا ئەو زانیارییانە مانگانە ڕادەستی هێزەكانی ئاسایش بكرێت.
"بەشێك لەو مەرجانە پێشێل دەكرێن، بە تایبەت مامەڵە بە ڕومانە و تی ئێنتی و مادە قەدەغەكراوەكانەوە دەكرێت"، ئەو دوكاندارەی بازاڕی چەكفرۆشان دەشڵێت"زۆرێك لەمامەڵەكان لەدەرەوەی دوكانەكان و بەبێ تۆماركردن و وەرگرتنی زانیاریی لە كڕیار، ئەنجامدەدرێن."
بەپێی یاسای ژمارە 16ی چەك لە ساڵی 1993 كە تائێستا كاری پێدەكرێت، تەنیا مۆڵەتی هەڵگرتن و هەبونی چەك دراوە نەك مامەڵە پێوەكردنی، ئەوەش بەچەندین مەرج و ڕێكاری تایبەتەوە، كە بەشێكیان لە ڕێنمایی هێزە ئەمنییەكاندا دووبارە بووەتەوە.
ساڵی 2015 وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێم، بڕیارێكی بۆ ڕێكخستنەوەی مۆڵەتی هەڵگرتنی چەك دەركردوە، بۆ سنورداركردنی ئەو دیاردەیە، بەوەش دەسەڵاتی پێدانی ڕەزامەندی هەبونی دەمانچە و تاپڕ دراوەتە پارێزگار و سەرپەرشتیاری ئیدارەكان، بەڵام كڵاشینكۆف لە حاڵەتی زۆر پێویستدا، خودی وەزیر مۆڵەتی پێدەدات.
سامی جەلال، بەڕێوەبەری گشتیی دیوانی وەزارەتی ناوخۆی هەرێم بۆ پەرەگراف وتی"بەپێی یاسای 16ی 1993 مامەڵەی كڕین و فرۆشتنی چەك بەهەمو شێوەیەك قەدەغەیە."
"وەزارەتی ناوخۆ هیچ مۆڵەتێكی كاركردنی بەدوكان و بازاڕەكانی چەكفرۆشی نەداوە، بەڵكو ئەوان لەژێر چاودێری ئاسایشدا كاردەكەن" سامی جەلال جەختیكردەوە "ئێمە تەنیا ڕێنماییمان بۆ ڕێكخستنی مۆڵەتی چەك دەركردووە، نەك كڕین و فرۆشتنی."
ئەو یاسایەی لێپرسراوەكەی وەزارەتی ناوخۆ باسیكرد، 25 ساڵە وەكو خۆی جێبەجێنەكراوە و تائێستاش دیارنیە كەی لایەنە پەیوەندیدارەكان، بەپێی یاساكە مامەڵە لەگەڵ بازاڕەكانی چەكفرۆشاندا دەكەن.
هەڤاڵ ئەبوبەكر، پارێزگاری سلێمانی و سەرۆكی لیژنەی باڵای ئەمنیە دەڵێت سەرقاڵی بەدواداچونن بۆ یەكلاییكردنەوەی بازاڕی چەكفرۆشی و كاتێكی دیاریكراویشی بە پەرەگراف وت "لە هەفتەیەكدا بڕیار لە چارەنوسی ئەو بازاڕانەوە دەدەین."
پارێزگار بەبێ ئاشكراكردنی وردەكارییەكانی ئەو پڕۆسەیە، تەنیا وتی "كاتێك كارەكانمان تەواو بوو ئەنجام و بڕیارەكانمان ڕادەگەیەنین."
مانەوەی بازاڕەكانی چەكفرۆشی لە كاتێكدایە، مانگانە دەیان ڕوداوی كوشتن و چەكداریی لە پارێزگاكانی هەرێم ڕودەدەن و بەوتەی هێزە ئەمنییەكان، هۆكاری سەرەكی زۆرینەیان بەربڵاویی چەك و هەبونیەتی لە ماڵاندا.
زیا پترۆس، سەرۆكی دەستەی سەربەخۆی مافەكانی مرۆڤ لە هەرێم دان بەوەدادەنێت چەك هۆكاری ڕوداوەكانە و بۆ پەرەگراف وتی"كوشتن و خۆكوشتن لە هەرێم گەیشتونەتە ئاستێكی مەترسیدار و ڕۆژ نییە كەسێك نەكوژرێت، ئەگەر چارەسەر نەكرێت، دیاردەكە بەربڵاوتر دەبێت."
"بێسەروبەرەیی و بەرەڵاییەك لە هەرێمدا دروست بووە كە هەموو جێیەك پڕ بووە لە چەك، زۆرینەی حاڵەتەكانی كوشتنیش بە چەكی بێ مۆڵەت ئەنجامدەدرێن كە سەرچاوەكانیان بازاڕەكانی چەكفرۆشییە"، سەرۆكی ئەو دەستەیە داوا بەردەوامەكانی دوبارە كردەوە بۆ ئەوەی "چارەسەرێك بۆ دیاردەی چەكداری بدۆزنەوە و بازاڕەكانی چەكفرۆشی دابخەن."
بەوتەی پترۆس لەگەڵ داخستنی بازاڕەكانی چەكفرۆشی، یاسای چەك و ڕێنماییەكانی مۆڵەتی چەكیش پێویستی بە هەموار و گۆڕانكاری هەیە، تا سنوردارتر بكرێت.
لە بازاڕی چەكفرۆشان، هەواڵی نوێترین جۆرەكانی چەك دەبیستی، فرۆشیارەكان بەوپەڕی حەز و خولیاوە باس لە فیشەك و هێزەكەی دەكەن.
"جاری وا هەیە تا ئاستی كوشتنی مرۆڤێك ئارەزوم لە شەڕ و تەقەكردنە، هەر بۆیە دەچمە شوێنێكی چۆڵ و چەند فیشەكێك بە نیشانەیەكەوە دەنێم تا هێور ببمەوە"، ئەو دوكاندارەی یاوەری پەیامنێری پەرەگراف بوو لە بازاڕەكەدا وای وت.
ئەویش وەكو هەر ماڵێكی تر كە سەروكاریان لەگەڵ چەكدا هەبێت، كاریگەریی پیشەكەی بەسەر منداڵەكانیەوە هەیە، ئەوەتا دەڵێت"منداڵە پێنج ساڵەكەم یارییە منداڵانەكانی هەموو چەكن، هاوسەرەكەشم وەكو خۆم فێری كردنەوە و بەستنەوەی چەك و تەقەكردن بووە."
دیاردەی چەكداری و بازاڕەكانی مامەڵەپێوەكردنی، كۆنفرانس و قسەی زۆری لەبارەوە كراوە، جێی ڕەخنەو ناڕەزایی زۆربەی ڕێكخراوە مەدەنییەكان بوە، بە تایبەت لەگەڵ هەر ڕوداوێكی كوشتن و خۆكوشتندا ئەو نیگەرانییانە جارێكیتر سەرهەڵدەدەنەوە.
محەمەد گۆمەشینی، وتەبێژی دەستەی سەربەخۆی مافەكانی مرۆڤ بە پەرەگرافی وت"دوای ئەوەی ماوەی دووساڵ هەوڵی بەردەواممان بۆ داخستنی بازاڕەكانی چەك و كەمكردنەوەی دیاردەی چەكداری دا، توانرا لە چەند هەڵمەتێكی هێزە هاوبەشە ئەمنییەكاندا ژمارەیەكی زۆر چەك دەستی بەسەردا بگیرێت، بەڵام داخستنی بازاڕەكان نەچووە قۆناغی جێبەجێكردنەوەو هێشتا ماون."
گۆمەشینی هەمان پرسیاری زۆرینەی خەڵكی هەیە؛ بۆچی بازاڕەكانی چەكفرۆشی داناخرێن؟ هەر خۆیشی ڕونكردەوەی زیاتر دەدات و دەڵێت "ئەگەر بۆ بازرگانییە ئەوە خراپە و پێویست ناكات، ئەگەریش بۆ كڕینی چەكە لەلایەن حكومەتەوە ئەوا حكومەت پێویستی بەوەنییە لەو بازاڕانە چەك بكڕێت بەڵكو لە ڕێگەی فەرمییەوە دەبێت، ئەگەریش بۆ ئەوەیە سەرمایەدار و دیپلۆماتكار و كەسانی تایبەتی تر بە مۆڵەتی حكومەت چەكی لێ بكڕن ئەوا بەم شێوەیەی ئێستا نابێت و دەبێت بازاڕێكی تایبەتی ڕێكخراوبێت لەژێر چاودێریی حكومەتدا."
وتەبێژی دەستەی مافەكانی مرۆڤ بەوپەڕی دڵنیاییەوە وتی"زۆرینەی كوشتنەكان بەچەك بوە لەدەرەوەی كاتی دەوام و دامودەزگای فەرمیدا، بۆیە هەبونی ژمارەیەكی زۆر چەك لە ماڵەكاندا كێشەیە و پێویستە چارەسەر بكرێت."
سەرچاوەكانی چەك بۆ بازاڕەكان زۆر ڕون نییە، قسەی زۆر دەوترێت، بەڵام بەبێ سەلماندن و بەڵگە، تەنانەت باس لەوەدەكرێت بەشێك لەو چەكانەی لەشەڕی داعشدا ڕادەستی هێزە سەربازییەكان كراون، خراونەتە مامەڵەی كڕین و فرۆشتنەوە، ئەوەش بەشێك لەدوكاندارەكان تەئكیدیان لێكردەوە.
سۆران عومەر، ئەندامی ئێستای پەرلەمان و سەرۆكی لیژنەی مافەكانی مرۆڤ لەخولی پێشوی پەرلەمانی كوردستان بۆ پەرەگراف جەختیكردەوە"بەشێك لەو چەكانەی وڵاتان بۆ پێشمەرگەیان ناردووە لە بازاڕەكاندا دەفرۆشرێن، هەندێك كەس مامەڵەی كڕین و فرۆشتنی چەكیان لەگەڵ ڕێكخراوی داعشیش ئەنجامداوە."
لە شەڕ و ڕوبەڕوبونەوەی داعش (2014-2017)، هاوپەیمانی نێودەوڵەتی پێكهاتوو لە چەندین وڵات بەسەركردایەتی ئەمەریكا دژ بەو رێكخراوە، بە چەك و پێداویستی سەربازی و ڕاوێژ هاوكاریی هێزە ئەمنی و سەربازییەكانی هەرێم و عێراقی كرد.
"مافیای گەورەی چەك لە جیهاندا هەن كە بەشێك لە چەكەكان لەوانە دەكڕدرێن و هەندێكجاریش لە ڕێگەی فڕۆكەخانەوە چەك هێنراوە بۆ هەرێم"، سۆران عومەر دەڵێت هەرچەندە بەیاسا مامەڵە بەچەكەوە قەدەغەیە، بەڵام كاری پێناكرێت و لەنێو پەرلەمان، هەوڵی جددی نەبوە بۆ هەمواری یاسای تایبەت بەچەك.
لە هەرێمی كوردستان، بەهۆی ئەوەی ناوچەكە بەردەوام گۆڕەپانی شەڕ و ئاڵۆزی بوە، چەك یەكلاییكەرەوە و هەنێكجاریش بووەتە بەشێكی دانەبڕاو لە دەسەڵاتدارێتی و خۆنمایشكردن، بۆیە تائێستا لە چەندین بۆنەی ڕێزلێنان و بەتایبەت لەبانگەشەی هەڵبژاردنەكاندا، دەمانچە و چەك وەكو دیاری دەبەخشرێنەوە.
لە كۆنەوە لەنێو كورد باوبوە كە هەركەسێك دیاری وەرگرت نابێت بیبەخشێت و بیفەوتێنێت، بەڵام ئەو چەك و تەقەمەنییانەی دەكرێنە دیاری هەر زوو دەگەنە بازاڕەكانی چەكفرۆشی‌و بەوتەی دوكاندارانی ئەو بازاڕە، لە مامەڵەیەكی نایاساییدا و بەبەرچاوی حكومەت و لەژێر چاودێریی هێزە ئەمنیەكاندا، بەنرخی ڕۆژ دەفرۆشرێنەوە.