پەرەگراف- غەمگین محەمەد
لە هەرێمی كوردستان، ساڵی رابردوو هیچ هەفتەیەك نەبووە چوار هاوڵاتی نەكوژرێن و زیاتر لەو ژمارەیەش خۆیان كوشتووە، بەهۆی هەبونی چەك لە ماڵان و كەمی متمانە بە یاسا.
بە درێژایی ساڵی 2022 لە هەرێمی كوردستان 215 روداوی كوشتن تۆماركراون، كە دوای لێكۆڵینەوە دەركەوتووە 32 روداویان "بێ مەبەست و بە هەڵە" بووە، لەگەڵ تۆماركردنی 240 خۆكوشتن، ئەوەش بەپێی ئامارە رەسمییەكانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی پۆلیسی هەرێم بۆ پەرەگراف.
سلێمان سندی، وتەبێژی دەستەی مافەكانی مرۆڤ لە هەرێمی کوردستان بۆ پەرەگراف وتی "وەک پێویست چەک کۆنتڕۆڵ نەکراوە و ئاسان دەستکەوتنی بۆ هاووڵاتیان و هەبوونی لەناو ماڵەکاندا، هۆکارێکی سەرەکییە بۆ بەردەوامی کوشتن و خۆکوشتن".
روداوەكانی كوشتن لە ساڵی رابردوودا سەدا 22 كەمیكردووە بەراورد بە پێشتر، خۆكوشتنیش بەرێژەی سەدا 16 كەمبۆتەوە، بەوپێیەی لە ساڵی 2021ـدا كوشتن گەیشتۆتە 274 روداو و خۆكوشتن 287 روداو تۆماركراوە.
جەلال پیاوێکی تەمەن 60 ساڵ بوو کە خێزانەکەی نەیانویست ناوی تەواوی بڵێن، یەكێكە لە قوربانییەكانی چەك، ئێوارەیەكی ساردی زستانی ٢٠٢١ دوای كڕینی سەمون بۆ ماڵەوە، لەناو ئۆتۆمبێلەکەی خۆیدا بە دوو فیشەک لە شاری سلێمانی كوژراوە.
سەرەتای كێشەی خانەوادەی جەلال دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1993، كاتێك لە ماڵی باوكی دەبن لە هەولێر، لەسەر كێشەی زەوی و زار چەند كەسێك هەڵدەكوتنە سەریان و ئەویش بەهۆی تەقەكردنەوە، یەكێك دەكوژێت.
"هەر ئەوکاتە باوکی جەلال نەیهشێت روداوەکە بگاتە دادگا، سوڵحیان کرد و دەستی لە تەواوی زەوی و زارەکانی هەڵگرت، ئێمەش هاتین لە شاری سلێمانی نیشتەجێ بووین، بەڵام نەماندەتوانی بە ئاسوودەیی بژین و هاوسەرەکەم بەردەوام چەکی پێبوو" لەعلی، هاوسەری جەلال بۆ پەرەگراف وای وت.
ئەو دەڵێت، دوای 28 ساڵ، "کوڕێکی کوژراوەکە هاوسەرەکەمی کوشتەوە، بەڵام لەبەرئەوەی ئەم خوێنڕشتنە کۆتایی بێت، ئێمە بەسزا گەیاندنی بکوژمان سپارد بە دادگا و بە لەسێدارەدان سزا دراوە".
بەپێی ماددەی 406 لە یاسای سزادانی عیراقی سزای كوشتنی بە ئەنقەست سزاکەی زیندانی هەتاهەتایی تا لەسێدارەدانە.
لە سەرەتای ئەمساڵەوە چەندین روداوی كوشتن و خۆكوشتن لە هەرێمی كوردستان تۆماركراوە، 12ـی ئەم مانگە باوكێك بەدەستی كوڕەكەی لە سلێمانی كوژرا وەك پۆلیس بڵاویكردەوە، رۆژی پێشتر هاوڵاتییەك لە دهۆك لەلایەن برازایەكیەوە كوژرا و 6ـی ئەم مانگەش لە هەولێر باوكێك كچەكەی خۆی ئەشكەنجەدا و کوشتی.
محەمەد گۆمەشینی، کۆمەڵناس و راوێژکاری خێزانی بە پەرەگراف-ـی وت "ئامارەکانی کوشتن و خۆکوشتن لە هەرێمی کوردستان ئاماژەیەکی روون و مەترسیدارن بۆ سەر تاک و کۆمەڵگە و ئاسایشی خێزان، ئەوە دەرخەری ئەو راستییەن پلانی حکومەت لە دابینکردنی ئاسایش و کونتڕۆڵکردنی چەک هێشتا بەپێی پێویست نییە".
لە زۆربەی روداوە تاوانكارییەكاندا، بە تایبەت كوشتنی ژنان، چەك بەكاردەهێنرێت و بە هۆكارێكی سەرەكی توندوتیژی لە هەرێمی كوردستان دادەنرێت.
جگە لە چەكی دەستی چەكداری حزب، لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بازاڕی چەكفرۆشان هەبون و لەژێر چاودێریی هێزە ئەمنییە فەرمییەكاندا مامەڵە و بازرگانییان دەكرد، هەرچەندە بەلای حكومەت و دامەزراوەكانییەوە ئەوەش پێچەوانەی یاسا بوو.
ئێستا بەپێی یاسای ژمارە 2ی ساڵی 2022 مامەڵە لەگەڵ چەك دەكرێت و لە ماددەی 15ـی یاساكەدا هاتووە؛ هەر کەسێک بە بێ مۆڵەتی دەسەڵاتی مۆڵەتدان، دەستکاریی چەکێکی ئاگرین یان تفاقی بکات، هەڵیبگرێت، بیفرۆشێت، چاکیبکاتەوە یان دەستاودەستی پێوە بکات، ئەوا سزای تا سێ ساڵ زیندانی و غەرامەی تا پێنج ملیۆن دیناری بەسەردا دەسەپێنرێت.
وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێم هەڵمەتێكی بۆ كۆكردنەوەی چەك دەستپێكردووە و داوا لە هاوڵاتیان دەكات هەر كەسێك لە ماڵەوە دەمانچە و کلاشینکۆفی هەیە، تا تەمموزی ئەمساڵ تۆماری بكات، بۆ ئەوەی سزاكە نەیگرێتەوە.
لە ڕاپەڕینی 1991ـەوە زیاتر لە 20 هەزار مۆڵەتی هەڵگرتنی چەك دەرچووە، بەپێی ئامارە ڕەسمییەكانی حكومەتی هەرێم.
کارزان ئەمیر، وتەبێژی پۆلیسی هەرێم دەڵێت "کۆی گشتی تاوانەکانی ساڵی 2021 بەڕێژەی %85 یەکلاییکراونەتەوە و تاوانباران رادەستی دادگا کراون"، بەڵام بۆ ساڵی 2022 وتەبێژی پۆلیس بەبێ ئاشکراکردنی رێژەکەی بە ژمارە تەنها وتی "رێژەیەکی باش لە تاوانەکان یەکلاکراونەتەوە".
بەپێی ئامارێكی بەڕێوەبەرایەتی گشتی پۆلیسی هەرێم، رێژەی دەستبەسەراگرتنی چەکی بێ مۆڵەت لە ساڵی 2022 بەڕێژەی %31 زیاتر بووە لە ساڵی 2021، بەشێوەیەک لە ساڵی رابردوودا هەزار و 373 پارچە چەکی بێ مۆڵەت دەستی بەسەرداگیراوە، لەکاتیكدا ساڵی 2021 هەزار و51 چەکی بێ مۆڵەت دەستی بەسەرداگیراوە.
وتەبێژی دەستەی مافەكانی مرۆڤ وتی "پێویستە لەسەر هەموو لایەک و بە تایبەت وەزارەتی ناوخۆ رۆڵی زیاتر بگێڕیت بۆ ئەوەی ئاسان دەستکەوتنی چەک نەهێڵێت و هاوکات هاووڵاتیانیش هۆشیاربن لەکاتی بەکارهێنانیدا".
زۆرترین روداوی كوشتن لە ساڵی رابردوودا، دەكەوێتە هەولێر و پۆلیسی ئەو پارێزگایە دەڵێت، 62 تاوان هەبووە، بەدوای ئەودا سلێمانی دێت بە 41 حاڵەت و ئینجا پارێزگای دهۆكە بە 23 روداوی كوشتن. بەڵام ئەو ئامارانەی پۆلیسی هەرسێ پارێزگا بڵاویانكردەوە كەمترە لە ئاماری بەڕێوەبەرایەتی گشتی پۆلیسی هەرێم.
لە هەرێمی كوردستان خەڵك بەدەست قەیرانی موچە، كێشە و گرفتی سوتەمەنی، ئاو، كارەبا، رێگەوبان و چەندین قەیرانی دیكەوە دەناڵێنن، ئەوانەش بە هۆكارەكانی ناجێگیریی دەرونی و زیادبونی توندوتیژی هەژماردەكرێن.
زەریا عومەر، توێژەری دەروونی بۆ پەرەگراف وتی "بەشێكی زۆری تاوانەكانی كوشتن و خۆكوشتن، بەهۆی ئەو هەڵچوونە خێرایەوە دروست دەبێت كە روبەڕووی كەسەكە دەبێتەوە، ئەگەر لەوکاتەدا ئامرازەكانی كوشتن و خۆكوشتنی لەبەردەستدا نەبێت، بە ئەگەرێكی زۆرەوە دواتر لە ئەنجامدانی تاوانەكە پاشگەز دەبێتەوە".
پەرەگراف پێشتر لە بەدواداچونێكدا بڵاویكردەوە تەنیا لە 10 ساڵدا نزیكەی هەزار ژن روبەڕوی مەرگ بونەتەوە، بە كوشتن و خۆكوشتنەوە، كە زۆرینە لە پارێزگای هەولێر بووە، ئینجا پارێزگاكانی سلێمانی و دهۆك.
بەپێی یاسای سزادانی عێراقی (ژمارە ١١١ ساڵی ١٩٦٩) لە ماددەی 405ـدا هاتووە، ئەگەر كەسێك كەسێكی دیكە بەبێ مەبەستیش بكوژێت ئەوا بە زیندانی هەتاهەتایی سزادەدرێت.
شاڵاو ئەبوبەکر، پارێزەر بۆ پەرەگراف رونیكردەوە، زیندانی هەتاهەتایی واتا ماوەی مانەوەی کەسەکە لە زیندان لە ٢٠ ساڵ زیاتر بێت.
لە ئاینی ئیسلامیشدا خۆکوشتن و کوشتن بە ناحەق، حەرام و رێگە پێنەدراوە ئەگەر کەسەکە مسوڵمانیش نەبێت.
سەڵاحەدین محەمەد، پێشنوێژ و وتارخوێنی مزگەوتی نزا بۆ پەرەگراف وتی "لە ئاینی ئیسلامدا سزای کوشتنی کەسێک چوونە دۆزەخە و هێشتنەوەیەتی بەنەمری تیایدا، هەروەها نەفرەتی لێ دەکرێت و سزایەکی گەورەشی بۆ ئامادەکراوە"، هەروەها پێغەمبەری ئیسلام وەک سزایەک نوێژی لەسەر کەسی خۆکوژ نەکردووە.
چارەسەرکردنی بەشێك لە کێشەکان بە سوڵحی عەشایەری لە نوسینگەی كۆمەڵایەتی حیزبەكان یان لەلایەن كەسایەتییە كۆمەڵایەتیەكانەوە بە یەکێکی تر لە هۆکارەكانی بەردەوامی روداوەکانی کوشتن دادەنرێن.
سلێمان سندی، وتەبێژی دەستەی مافەكانی مرۆڤ دەڵێت "پێویستە هۆشیاری زیاتر بڵاوبکرێتەوە بۆ ئەوەی هاوڵاتیان دڵنیابکرێنەوە و متمانەی تەواویان بە دادگاکان هەبێت کە مافیان وەردەگرن، تا ئەوەی کاتێک کێشەیەکیان روبەڕو دەبێتەوە پەنا بۆ توندوتیژی نەبەن".
لە هەرێمی کوردستان ژووری ئۆپەراسیۆنی باڵای هاوبەش هەیە بۆ دەستگیرکردنی ئەو تۆمەتبارانەی تاوانیان ئەنجامداوە و فەرمانی دستگیرکردنیان هەیە لەناو هەرێم و دەرەوەی سنووری هەرێمی کوردستان و عێراق.
محەمەد گۆمەشینی پێیوایە "کۆنتڕۆڵکردنی دیاردەی کوشتن ئیرادەیەکی سیاسی بەهێزی پێویستە بە رادەستکردنی تۆمەتباران و داڵدەنەدانیان لەلایەن حیزبەکانەوە تا تۆمەتباران بە سزای یاسایی خۆیان بگەن".
پەرەگراف پێشتریش چەندین بەدواداچون و راپۆرت باسی لە مەترسییەكانی چەكی ماڵان و بازاڕەكانی چەكفرۆشی و كاریگەرییەكانی كردووە لەسەر زۆربونی تاوان.
"تاكی كۆمەڵگەی عێراق بەهۆی كۆمەڵێك بارودۆخی جیاوازەوە، لەرووی دەروونییەوە تاكێكی ناجێگیرە و دەكرێت لە ماوەی خولەكێكدا هەستەكانی چەندینجار بگۆڕێن، هەرچەندە مەیلی ئەنجامدانی توندوتیژی لای مرۆڤ لە هەموو دنیادا بوونی هەیە، بەڵام پەروەردە و یاسا رێگرن لەوەی مرۆڤ ئەوەی ویستی بیكات" زەریا عومەر، توێژەری دەروونی وای وت.