پەرەگراف
لە جنێو و تەشهیرەوە تا تۆمەت و جۆرەها زانیاری چەواشە و ساختە هەواڵ؛ خەریكە سۆشیال میدیا بەتایبەت تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبووک لە هەرێمی كوردستان دەكاتە مۆتەكەی كۆمەڵگە و كێشەی گەورەتر بە دوای خۆیدا دەهێنێت.
ئەو بارودۆخەی سۆشیال میدیا؛ بۆ هەندێك هێندە مەترسییەكەی زۆرە، ئەگەر بە زویی بەری پێنەگیرێت، دوور نییە كۆمەڵگە بەرەو هەڵوەشاندنەوە ببات.
"ئێستا لە قۆناغێكداین، ئیتر خەریكە كێشەی عەشایەری و كۆمەڵایەتی دەبێتە سۆشیال میدیا، بۆیە دەبێت یان دەستی لێبەردەین و بەجارێك كۆمەڵگە هەڵوەشێتەوە یان چارەسەری بنەڕەتی بۆ بكرێت" هەرێم كەریم، سەرۆكی رێكخراوی پاسەوان بۆ توێژینەوە و میدیا بۆ پەرەگراف وای وت.
"ئۆنلاین وای لێهاتووە، خەڵك لەبەر شعوری خۆی و خێزانی نەبێت هەموو شت دەڵێت، بەبێ ئەوەی لێپرسینەوە هەبێت".
رێكخراوەكەی هەرێم كە ئەركێكیان چاودێری میدیایە، مانگەكانی كۆتایی 2022 لە راپۆرتێكدا بڵاویانكردەوە، لە ماوەی تەنیا ساڵێكدا، بەدواداچونەكانیان 257 بابەتی ساختەی ژمارەیەك دەزگای میدیاییان ئاشكراكردووە.
فەیسبووک زۆرترین بەکارهێنەری هەیە لەناو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان لە عێراق و کوردستان، بەڵام ئەو کۆمپانیایە کاردانەوەی لاوازی هەیە لە بەرامبەر ئەو پۆستانەی دژی ڕێساکانی فەیسبووکن بە زمانی کوردیی، وەک بڵاوکردنەوەی ڕق و توندوتیژی و جنێودان و تەشهیر.
پەرەگراف لەم بەدواداچوونەدا ڕیپۆرتی لە چەندین بابەتی بڵاوکراوە بە زمانی کوردیدا لە فەیسبووک کە دژی ڕێساکانی فەیسبووکن و زانیاریی هەڵەو ڕقاویی بڵاودەکەنەوە بۆ ئەوەی بزانرێت وەڵامدانەوەی فەیسبووک چۆنە بۆ ئەو پۆستانە، بەڵام جگە لە یەک ڕیپۆرت ئەوانی دیکە بێ سوود بوون و فەیسبووک وەڵامی نەبوو.
پەرەگراف لە ڕێی ئیمەیڵەوە چەند پرسیارێکی بۆ فەیسبووک نارد بۆ وەرگرتنی لێدوان لەبارەی ئەوەی ئایا ستافی تەواویان هەیە بۆ وردبینیکردنی ئەو پۆستانەی کە دەکرێن بە زمانی کوردو ئەوان چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسە دەکەن، بەڵام فەیسبووک دوای تێپەڕبوونی سێ هەفتە وەڵامی پرسیارەکانی نەدایەوە.
لە کاتێکدا لە دۆخی ئاساییدا، فەیسبووک کەمتر چالاکە لە ڕوبەڕبوونەوەی بڵاوکردنەوەی زانیاریی هەڵەو ناوەڕۆکی زیانبەخش بە زمانی کوردی، بەڵام ناوەڕاستی ٢٠٢٠ فەیسبووک ڕایگەیاند، سەدان پەیج‌و ئەكاونتی سڕیوەتەوە كە زانیاریی ناڕاستیان بڵاوكردووەتەوە بۆ بەلاڕێدابردنی خەڵك لە هەرێمی كوردستان، ئەو پەیج‌و ئەكاونتانە پەیوەست بوون بە دەزگای زانیاریی یەكێتی‌و لاهور شێخ جەنگی و بە بڕی 270 هەزار دۆلار (27 دەفتەر) سپۆنسەریان كردووە تا بگەن بە زۆرترین كەس.
بەپێی بەدواداچونی پەرەگراف بۆ چەندین بابەتی كۆمەڵگە، كە بەتایبەت لە فەیسبووکدا كاردانەوەی فراوانیان هەبووە، وەك پرسی جێندەر، هەزاران پۆستی پڕ لە جنێو، سوكایەتی، تۆمەت، زانیاری ناڕاست و هەڵبەستراو تا ئاستی هەڕەشەی مەترسیداریان لەسەر بڵاوكراوەتەوە.
"موناقەشەی جددی لەم جۆرە سۆشیال میدیایەدا ناكرێت، لاقرتێ دەكرێت و پەیامەكان بەلاڕێدا دەبرێن، كۆمەڵێك میدیا و پەیج دروستكراون و پارەیان بۆ خەرجدەكرێت و موچەخۆریان هەیە، بۆ ئەوەی ئیهانەی خەڵك بكەن و سەرئێشەیان بۆ دروست بكەن بەرامبەر بەو میدیا سەربەخۆیانەی هەن" بەوتەی كەمال رەئوف، نوسەر و رۆژنامەنوس بۆ پەرەگراف.
هەروەها رونیكردەوە لەكاتێكدا هەموو سێكتەرەكی حوكمڕانی بەدەستی حزبەكانی دەسەڵاتەوە بوو، جگە لە میدیا، بۆیە "دەسەڵات زۆر نیگەران بوون و دواتر سۆشیال میدیا هات و خەڵك لەژێر كاریگەری میدیای حیزبی نەما، ئێستا بینەرێك پەیدا بوون كە جدی نین".
كەمال رەئوف دەڵێت ئەوەی رودەدات خەتای حیزبەكانی تێدایە، "سەرەتا میدیای سێبەریان دروستكرد و دوو مەبەستیان هەبوو؛ لێدان لە نەیارە سیاسیەكانیان لەگەڵ سوككردن و بێبەهاكردنی میدیای ئەهلی، هەرچەندە تاڕادەیەك سەركەوتووبوون، بەڵام كاریگەرییەكی نێگەتیڤی لە كۆمەڵگەدا دروستكرد، تاكێكی نێگەتیڤی بەرهەمهێنا، كە باشیش بڵێی ئەو هەر جنێو و قسەی خراپت پێدەڵێت".
لە تەواوی عیراق زیاتر لە 28 ملیۆن بەكارهێنەری چالاكی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان هەن؛ ئەوەش سێ ملیۆن و 350 هەزار زیاترە بەراورد بە ساڵی رابردوو، پاڵپشت بە ئامارەكانی دامەزراوەكانی (We are social) و (Kepios)، وەك سەنتەری میدیای دیجیتاڵیی لە شوباتی 2023ـدا بڵاویكردەوە، لەو ژمارەیەش زیاتر لە 18 ملیۆن بەكارهێنەری فەیسبوك و نزیكەی دوو ملیۆن بەكارهێنەری تویتەرن.
سەرۆكی رێكخراوی پاسەوان دەڵێت "هۆكاری ئەو فەوزایە بەشی یەكەمی ناهۆشیاری میدیاییە، كە بەچاوی گومانەوە سەیری هەموو پرسێك ناكرێت، ئەوەی دەنوسرێت و دەوترێت بە ڕاست وەردەگیرێت و پەسەند دەكرێت"، ئەو چەند هۆكارێكی دیكەش دەخاتەڕوو، وەك بێمتمانەیی نێوان خەڵك و سیستمی سیاسی و حوكمڕانی، "ناپڕۆفیشناڵی و نابەرپرسیارییەتی میدیا فەرمییەكان" بەرامبەر پیشەكەیان و بەرامبەر كۆمەڵگە.
هۆكاری چوارەم و پێنجەمیش هەن وەك هەرێم كەریم باسیكرد، لەوانە هەوڵی لایەنی دەرەكی و دامودەزگای بیانی "بۆ شێواندنی" ژینگەی هەواڵ و زانیاری لە هەرێم، لەگەڵ ناڕێكخراوەیی و بۆشای یاسایی.
شەیما فەرەیدون، پارێزەر و چالاكوانی مەدەنی بۆ پەرەگراف وتی "فەیسبوك و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بۆ خزمەتی كۆمەڵگە دامەزراوە، بەڵام بێ بەرنامە بەكارهێنانی تەكنەلۆژیا لە كوردستان كێشەكەیە، كە نەتوانرا بە شێوەیەكی دروست مامەڵەی لەگەڵ بكرێت و بەشێوەیەكی هەڵە بەكارهێنراوە".
"تاكی كورد بێ ئاگایە لەو خراپ بەكارهێنانەی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان، كە ڕووبەڕووی چەندین كێشەی یاسایی دەبێتەوە" شەیما وای وت.
جنێودان و تانە و تەشهیر و تۆمەت لەرێی ئامێرەكانی گەیاندنەوە(تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیش) دەگرێتەوە، بەپێی یاسای قەدەغەكردنی خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندیكردن ژمارە 6ی ساڵی 2008ی هەرێمی كوردستان، بە تاوان هەژماردەكرێت و سزاكەی زیندانیكردنە بۆ شەش مانگ تا پێنج ساڵ، لەگەڵ غەرامەی یەك ملیۆن تا پێنج ملیۆن دینار، یاخود یەكێك لەو دوو سزایە.
"یاسای خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندی، یاسایەكی زۆر قورسە و پەیوەندی بە تیرۆرەوە هەیە و ناكرێت هەركەسێك هەڵەیەكی بە ئەلیكترۆنی كرد یان كێشەیەكی میدیایی هەبوو بەو یاسایە دادگایی بكەیت" سەرۆكی رێكخراوی پاسەوان وادەڵێت.
هەرێم كەریم وتی "یاسای ڕۆژنامەگەریش گرنگی لەدەستداوە و كاری پێ ناكرێت، چونكە لەگەڵ تەكنەلۆژیا و ئەم سەردەمە ناگونجێت، هەرچەندە هەوڵ بۆ هەموارکردنەوەی یاساكە درابوو، بەڵام بیر لە لایەنی جێبەجێكاری یاساكە نەكرابووەوە، چونكە هەرچەندە یاسا مۆدێرن بێت دەبێت پۆلیس و لایەنی جێبەجێكار لەگەڵ پێشكەوتنی یاساكە بگونجێن و شارەزابن لەڕووی تەكنەلۆژییەوە".
جنێودان و تەشهیر لەڕێی میدیاوە، بەپێی یاسای رۆژنامەگەری ژمارە 5ی ساڵی 2007ی هەرێمی كوردستان، بە تاوان هەژماردەكرێت و سزاكەی سزادانی نوسەری بابەت و سەرنوسەری رۆژنامە بە غەرامەی یەك ملیۆن تا پێنج ملیۆن دینار لەگەڵ سزادانی رۆژنامەكە بە پێنج تا 20 ملیۆن دینارە. بەڵام یاساكە لە هیچ بڕگەیەكیدا ئاماژەی بە سۆشیال میدیا و میدیای ئەلیكترۆنی نەكردووە.
شەیما فەرەیدون هۆشداری دەدات كە رۆژنامەنوسان مەرج نییە بە یاسای رۆژنامەگەری مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت، رەنگە بە یاسای قەدەغەكردنی خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندیی بڕیاریان لە بارەوە بدرێت. ئەوەش وەك ئاماژەیەك بۆ دوركەوتنەوە لە تۆمەت و ناوزڕاندن و ساختەهەواڵ.
ئەو پارێزەرە پێیوایە گرنگترین رێگەچارە؛ بڵاوكردنەوەی هۆشیارییە دەربارەی چۆنیەتی سودوەرگرتن لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و سزا یاساییەكان، لەوەشدا، توێژەكانی یاساناس، چالاكوانان، مامۆستایانی ئاینی، رۆشنبیران و كۆمەڵناس پێیوستە بەشداربن.
جگە لە سۆشیال میدیای رەسمیی دەزگاكانی میدیا؛ سەدان پەیجی دیكە بە تایبەت لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك هەن و خاوەتدارێتییان دیارنییە، لەكاتێكدا بانگەشەی بڵاوكردنەوەی زانیاری و هەواڵ دەكەن، بە بەكارهێنانی سەرچاوەی نادیار و پۆستی پشتڕاستنەكراوە.
"ئەمەی هەیە پاشاگەردانییە و ناتوانرێت هیچ ڕایەكی گشتی تیا دروستبكرێت، بۆیە پێویستە هەموو ئەو میدیاكارانەی جددین و بەخەمی ئەم میللەتەوەن، نەخرێنە ناو ئەو پشێوییە میدیاییەوە كە بەشوێنی لایك و كۆمێنتدا بگەڕێن، ئەگەر وا بكەن ماڵوێرانییەكە گەورەتر دەبێت" كەمال ڕەئوف وای وت.
نمونەی ئەوەشی هێنایەوە، وەك چۆن ماڵێك لە سەرەوە بۆ خوارەوە پاكدەكرێتەوە، پێویستە هەمان رێگەچارە بۆ چاككردنی بارودۆخی ئێستای سۆشیال میدیا هەبێت، "ئەمە كێشەیەكی سیاسییە، پەیوەندی بە شێوازی حوكمڕانی و ئەو پارە زەبەلاحەی میدیا هەیە كە بۆ شكاندنی كەسایەتی تاكی كورد بەكاردێت، بۆیە پێویستی بە دیالۆگێكی جدییە لەنێوان نوخبەی ڕۆشنبیر و میدیاكار و ڕێکخراوە مەدەنییەکان لەگەڵ دەسەڵات".
كەمال رەئوف لەگەڵ ئەوەدایە داواكاری گشتی بەدواداچوون و چاودێری بابەتە بڵاوكراوەكانی سۆشیال میدیا بكات، هەر بابەتێكی بڵاوكراوە راست نەبوو، میدیاكار بداتە دادگا و ئەگەریش راست بوو، چارەسەری كێشەكە بكات.
لە ساڵانی رابردودا پەرلەمانی كوردستان دەرگای گفتوگۆی لەسەر پێشنیازەیاسای رێکخستنی میدیای ئەلکترۆنی لە هەرێمی کوردستان كردەوە، بەڵام نەخرایە بەرنامەی كارەوە بۆ دەنگدان، كە له سزای غه‌رامه‌وه تا تۆمه‌تی تیرۆر و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی مۆڵه‌تی كاركردنی تێدابوو.
هەرێم كەریم دەڵێت، پێویستە دەزگایەكی نیشتیمانی لەژێر چاودێری پەرلەماندا دروستبكرێت، هەموو دەزگا میدیاییەكان بە پێگە ئەلیكترۆنیەكانیشەوە بخرێتە ژێر دەستی ئەو دەزگایە و دەزگاكەش لە ڕێگای "یاسای باش و توێژینەوە و دادگای تایبەتەوە دەسەڵاتی هەبێت تا مامەڵە لەگەڵ كێشەكان بكات و چارەسەری بكات".
بەوتەی سەرۆكی رێكخراوی پاسەوان؛ هەندێك بۆ لایك و كۆمێنت كار بۆ وروژاندنی خەڵك دەكەن، جگە لە هۆكاری ئابوری و گروپاتی ئاینی و جوڵانەوەكانی فیمێنیزم و ئاژەڵدۆستی و ژینگەیی، كە هەندێكجار دەست بۆ هەندێك بابەت دەبەن هێشتا پشتڕاستنەكراوەتەوە، ئەوانەش پێكەوە هۆكارن بۆ "ئەو ژینگە شێواوەی سۆشیاڵ میدیای كوردی".
"سەرەنجام دەبێتە هۆی زیادبونی فەیك نیوز و هەندێكجار كێشەی گەورەی سیاسی و كۆمەڵایەتیشیی لێدەكەوێتەوە"، وتیشی "بەم شێوەیە بڕوات، كۆمەڵگە بەرەو پەرتەوازەیی زیاتر دەچێت بۆیە پێویستە دەزگایەكی نیشتیمانی دابمەزرێت چاودێری میدیاو سۆشیاڵ میدیا بكات" ئەوەش پێشنیازی هەرێم كەریم بوو، تا وەك ئەو دەڵێت نەگەنە لێكترازانێكی گەورەی كۆمەڵگە كە رەنگە پەلبكێشێت بۆ توندوتیژی خێزانیی و كۆمەڵایەتی.