پەرەگراف
وەزارەتی نەوتی عێراق و سامانە سروشتییەکانی هەرێم بەردەوامن لە هەوڵەکانیان بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، هەردوولا کۆکن لەسەر هەموارکردنەوەی ئەو گرێبەستانەی حکومەتی هەرێم لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان کردوویەتی، بەڵام لە وردەکارییەکاندا ناکۆکن و نەگەیشتوونەتە چارەسەر.
سەرچاوەیەکی باڵا لە حکومەتی هەرێم بە پەرەگرافی وت "بەردەوام لەگەڵ وەزارەتی نەوت و حکومەتی عێراق لەسەر هێڵین، لەبارەی شێوازی هەموارکردنەوەی گرێبەستە نەوتییەکان و ئەو گۆڕانکارییانەی پێویستە بکرێن هێشتا نەگەیشتوونەتە ڕێککەوتن لەبارەیانەوە".
بە وتەی سەرچاوە باڵاکە، سەرەکیترین گرفت پارەی بەرهەمهێنانی نەوت و شایستەی دارایی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی کەرتی نەوتی هەرێمە، "عێراق پێشنیاری کردووە بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێک نەوت لە هەرێم ٦ دۆلار دیاریبکرێت، بەڵام حکومەتی هەرێم ئەو بڕەی بەلاوە زۆر کەمەو کۆمپانیاکانیش بەهەمانشێوەی ئامادەنین بەو پارەیە بەرهەمهێنان دەستپێبکەنەوە".
"حکومەتی هەرێم بە زۆر زیاتر لەو پارەیە گرێبەستی لەگەڵ کۆمپانیاکان کردووە بۆ بەرهەمهێنانی نەوت ئەوەش لە کێڵگەیەک بۆ کێڵگەیەکی دیکە جیاوازەو بەوەی بەغداد دەیەوێت قازانجی کۆمپانیاکان زۆر کەمدەبێتەوەو ڕەنگە هەندێکیان لە زەرەریشدابن، بۆیەک نە هەرێم و نە کۆمپانیاکان ئەوەیان قبوڵ نییە" سەرچاوەکەی پەرەگراف وای وت.
حکومەتی هەرێم جەخت لەوە دەکاتەوە کە گرێبەستە نەوتییەکان یاسایین و مافی هەرێمی کوردستانە و دەست لەو مافانە هەڵناگرن، بەڵام ئامادەن بۆ هەموارکردنەوەشیان بە مەرجێک بە شێوەیەک بێت کۆمپانیا نەوتییەکان ڕازیی بکات.
یەکێکی دیکە لە کێشە سەرەکییەکانی نێوان هەولێرو بەغداد، شایستەی دارایی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانە کە یەک ملیار دۆلارەو لای حکومەتی هەرێمە، "بەغداد ئامادە نییە ئەو قەرزە بۆ هەرێم بداتەوە"، کۆمپانیاکانیش دەڵێن، بەبێ دڵنیایی و گرەنتی پێدانەوەی ئەو قەرزە، بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکانی هەرێم دەستپێناکەنەوە.
عاسم جیهاد وتەبێژی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە نوێترین لێدوانی رۆژنامەوانیدا ڕایگەیاند، عێراق پەرۆشە بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، "بەڵام پێویستە چارەسەری بەشێک لە کێشە دارایی و یاسایی و هونەرییەکان بکرێت، کە پەیوەستن بەو گرێبەستانەی لەنێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمپانیاکانی نەوت کراوە".
جیهاد وتیشی "وەزارەتی نەوتی عێراق سەرقاڵی گۆڕینی شێوەی یاسایی گرێبەستەکانە، کە لە رووی یاسایی و هونەری و داراییەوە لەگەڵ یاساکانی عێراق بگونجێن".
حكومەتی عێراق بەو گرێبەستانە ڕازیی نییە كە حكومەتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیاكانی نەوت كردوویەتی و لە جۆری هاوبەشیپێكردنە، عێراق پێیوایە هەرێم بەو جۆرە گرێبەستانە دەرفەتی زۆری بە كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان داوە بۆ بەدەستهێنانی قازانجی زۆر، هەروەها كۆنتڕۆڵكردنی بەرهەمی كێڵگەكان دەكەوێتە دەستی كۆمپانیاكان و دەشتوانن مامەڵە بە پشكەكانیانەوە بكەن، ئەوانەش پێچەوانەن لەگەڵ گرێبەستەكانی جۆری خزمەتگوزاریی كە وەزارەتی نەوتی عێراق كاریان پێ دەكات.
بەڵام كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان، مۆدێلی گرێبەستی هاوبەشیی لە بەرهەمهێنان كە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی كوردستان هەیانە بە سەركەوتوو لەقەڵەم دەدەن و ئاماژە بەوە دەكەن، سەرەڕای ئاستەنگە سیاسی و ئەمنیی و جیۆلۆجییەكان لە هەرێم، بەڵام كۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتیەكان لە ماوەی ١٥ ساڵدا بەرهەمهێنانی نەوتیان لە نزیكەی سفرەوە گەیاندووەتە دەوروبەری ٢٥٠ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێكدا.
كۆمەڵەی پیشەسازیی نەوتی هەرێمی كوردستان كە شەش كۆمپانیای نێودەوڵەتیی كەرتی نەوتن و بە (ئاپیكور) ناسراوە، زۆربەی نەوتی کێڵگەکانی هەرێم بەرهەم دەهێنن، ئاپیکور لە ٥-١٢-٢٠٢٣ ڕایگەیاند، ئاگاداری کۆبوونەوەکانی بەرپرسانی حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستانن لەگەڵ نوێنەرانی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت، "لەگەڵ ئەوەشدا کۆمپانیاکانی ئەندام لە ئاپیکور کە زۆرینەی نەوتی کوردستان بەرهەمدەهێنن بانگهێشت نەکراون بۆ کۆبوونەوەکان و هیچ کۆبوونەوەیەکیش کە لە داهاتوودا لە نێوان حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێم دەکرێت".
"کۆمپانیاکانی ئەندام لە ئاپیکور دڵنیان کە گرێبەستەکانی ئێستایان پابەندی یاساییە و توانای جێبەجێکردنی هەیە، بۆیە دەتوانرێت لە بەرژەوەندی سەرجەم لایەنەکان چارەسەر بکرێت و مافی گرێبەستی کۆمپانیاکان پارێزراو بێت و هەناردەکردنەوەی نەوتیش دەستپێبکاتەوە" ئاپیکور وادەڵێت.
مایلس كاگینگس، وتەبێژی ئاپیکور جەخت لەوە دەکاتەوە، پابەندبوون بە گرێبەستەکان و ڕوونیی شێوازی پارەدانەکانی ڕابردوو و داهاتوو، گرنگن بۆ دەستپێکردنەوەی بەرهەمهێنان و هەناردەی نەوت لەلایەن کۆمپانیاکانی ئەندامی کۆمەڵەکەیان.
كۆمپانیا بیانییەكانی بواری نەوت چاوەڕێی ئەنجامی گفتوگۆكانی نێوان عێراق و هەرێمی كوردستانن و بە پەرۆشن بۆ دەستکردنەوە بە کارەکانیان، پێشتریش وتەبێژی ئاپیكور ڕایگەیاند، "پێشنیاری ئەوەشمان كردووە كە ئامادەین نەوتی هەرێم بفرۆشینەوە بە كۆمپانیای سۆمۆی عێراق و ئەوان هەناردەی بازاڕەكانی جیهانی بكەن، ئەوەش بە ئامانجی دەستپێكردنەوەی بەرهەمهێنان و هەناردەكردنەوەی نەوت بەپێی گرێبەستەكانمان لەگەڵ حكومەتی هەرێم".
لە ٢٥ی ئازاری ئەمساڵدا دادگای ناوبژیوانیی نێودەوڵەتی لە پاریس سكاڵای دژی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی کوردستان لە بەرژەوەندیی حكومەتی عێراق یەكلا كردەوە و توركیای ناچار كرد هەناردەی نەوتی هەرێم و کەرکوک ڕابگرێت، لەو کاتەوە هەناردەی نەوتەکە ڕاگیراوە کە ٤٥٠ هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بوو.
بە وتەی کەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتییەکانی هەرێم بە وەکالەت، "راگرتنی هەناردەکردنی نەوتی کوردستان بە بڕی زیاتر لە 7 ملیار دۆلار زیانی ئابووریی عێراق گەیاندووە".
جەوهەری کێشەکانی نێوان هەولێرو بەغداد سەربەخۆیی ئابوری و دۆسیەی دەرهێنان و هەناردەی نەوتە کە بە بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لە هەرێم سەندراوەتەوەو دراوەتە دەست بەغداد.
بەگوێرەی یاسای بودجەی سێ ساڵی عێراق(2023 – 2025)، پشكی ساڵێكی هەرێمی کوردستان 16 تریلیۆن و 609 ملیار و 639 ملیۆن و 162 هەزار دینارە، بەڵام بەغداد ئامادەنییە بودجەی هەرێم بنێرێت چونکە بەپێی هەمان یاسای هەرێم پابەندکراوە بە ڕادەستکردنی ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانەو بەهۆی ڕاگرتنی هەناردەی نەوت و جۆری گرێبەستەکانی هەرێمەوە، عێراق ناتوانێت سوود لە نەوتی هەرێم وەربگرێت.
کۆتایی مانگی ڕابردوو ماوەی دوو ڕۆژ وەزیری نەوتی عێراق لە هەولێر بوو، گفتوگۆی چڕ ئەنجام دران و جەخت لە پێویستیی دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت کرایەوە، پاشان وەزیری نەوت گەڕایەوە بەغدادو ئەنجامی کۆبوونەوەو پێشنیارەکانی بردەوە بۆ سەرۆکوەزیرانی عێراق، تائێستا هەرێم چاوەڕێی بڕیاری کۆتایی عێراقە بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتەکەی و پێدانی بودجەکەی بەپێی یاسای بودجەی عێراق.
ئەو دۆخە لە کاتێکدایە حکومەتی هەرێم لە دۆخێکی سەختی داراییدایەو هێشتا نەیتوانیوە مووچەی مانگی ٩ی ئەمساڵی مووچەخۆران دابەش بکات، چاوەڕێی ناردنی ٧٠٠ ملیار دینار قەرزە لە بەغداوە بە ئامانجی دابەشکردنی مووچە، بە دابەشکردنی ئەو مووچەیەش هێشتا چارەنووسی سێ مووچەی ئەمساڵی مووچەخۆران نادیارە.
بەهۆی قەیرانی مووچەوە کە بەرۆکی حکومەتی هەرێمی گرتووە، دەیان هەزار مامۆستاو فەرمانبەر لە سلێمانی و هەڵەبجەو گەرمیان و ڕاپەڕین نزیکەی سێ مانگە بایکۆتی دەوامیان کردووەو دەرگای قوتابخانەکان بە ڕووی زیاتر لە ٧٠٠ هەزار خوێندکاردا بە داخراویی ماونەتەوەو چارەنووسی خوێندنی ئەمساڵیان نادیارە، هەربۆیە دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت و ناردنی بودجەی هەرێم لە بەغداوە بۆ حکومەتی هەرێم زۆر گرنگە تا کێشەی مووچەخۆران چارەسەر ببێت و مانگانە لەکاتی خۆیدا وەریبگرن و کۆتایی بە بایکۆتی مامۆستاو فەرمانبەران بێت.